تبیین شاخص‌های پایداری اقلیمی در مدارس تاریخی (نمونه موردی: مدارس خراسان بزرگ)

نوع مقاله : تاریخ معماری خراسان بزرگ

نویسندگان

1 استادیار، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندی‌شاپور، دزفول، ایران

2 گروه معماری دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول

10.22034/jgk.2022.319660.1012

چکیده

در جهان امروز، سه عامل محیط‌زیست، توسعه پایدار و کاهش مصرف انرژی‌های تجدید ناپذیر، مباحث حائز اهمیت در سطح جوامعند. به‌طوری‌که صاحب‌نظران، معماران و شهرسازان به دنبال یافتن راهکارها و تدابیر زمینه‌ای و اعمال آن‌ها در همه سطوح جامعه هستند. چراکه گذشتگان با محدودیت‌های موجود در عصر خود به مقابله پرداخته و پاسخ‌هایی درخور برای آن یافته‌اند. معماری سنتی در خطه خراسان چه در بخش مسکونی و چه در بخش‌های مذهبی و فرهنگی دارای ابعاد و ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که در پاسخ به بستر شکل گیری آن پدید آمده‌اند. دلیل این مدارس چندمنظوره بودن و استفاده مداوم آنهاست. بدین ترتیب این بناها علاوه بر نقش آموزشی، محل اقامت طلاب بوده‌اند که به‌نوعی باعث می‌شود تا در تمام طول شبانه‌روز از فضاهای مختلف آن استفاده شود. در این راستا تلاش شده است تا با بررسی 19 مدرسه طی دوره‌های تاریخی، اصول پایداری آن‌ها شناسایی شود. نوع تحقیق، کیفی و روش مبتنی بر بررسی نمونه موردی است. در ابتدا بر اساس پیشینه نظریات، تلاش شد تا چارچوب تحقیق شکل گرفته و بر مبنای آن نمونه های موردی تحلیل شوند. گردآوری اطلاعات بر اساس مطالعات میدانی شامل مشاهده شخصی و داده های اسنادی- کتابخانه‌ای گردآوری‌شده است. نتایج حاکیست؛ اگرچه مدارس از یک الگوی واحد شامل؛ حیاط مرکزی و حجره‌های گرداگرد آن تشکیل‌شده‌اند و هرکدام از معماری عصر خود تبعیت نموده‌اند، لیکن ملاحظات اقلیمی متناسب با شرایط بستر طراحی از قبیل درون‌گرایی، ظرفیت حرارتی جداره‌ها، ایوان‌های تابستانه و زمستانه به‌عنوان مدرس، ایجاد تهویه طبیعی و عواملی ازاین‌دست در آن‌ها رعایت شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the indicators of climatic sustainability in historical schools (Case study: the madrasas in Great Khorasan)

نویسندگان [English]

  • BEHZAD VASIGH 1
  • fatemeh molavimoghadam 2
1 jundi_shapur university of technology, dezful
2 jundi_shapur university of technology, dezful
چکیده [English]

Due to the increase in energy need with urbanization as a result of industrialization and rapid population growth, preservation of natural resources has become impossible. the energy generated particularly from non-renewable natural resources that are in danger of depletion. The authors believe that there were some principles of sustainable architecture in the historical architecture of Iran. Traditional architecture in the Great Khorasan has unique features that have emerged in response to the climate and social, and economic context. the continuous use of these buildings is The reason for survieying madrasas (schools) in Great Khorasan. Thus, in addition to the educational role, these buildings have been the residence of Tolab that called hojrah, which in a way makes it possible to use different spaces. Therefore, an attempt has been made to identify the principles of their sustainability by examining 20 madrasas in Great Khorasan in the Timurid, Safavid, Sheibanid and Qajar era. The research method in this research is a combination of interpretive-historical methods. In the stage of recognizing case examples and theoretical methods, the background is in the stage of compiling a theoretical framework and based on the logical inference, the components of stability in the physical dimensions of madrasas in Greater Khorasan are examined. The information is based on library studies. The results show that madrasas follow a single pattern; The central courtyard and the hojrah around it follow.

کلیدواژه‌ها [English]

  • sustainable architecture
  • madrasa
  • Great Khorasan
  • climatic sustainability
فهرست منابع
ابراهیمی، الهه. (1397)، «بررسی معماری دوره تیموری با تأکید بر مساجد و مدارس». رهیافت فرهنگ دینی. (شماره 4)، 136-159.
اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌.  (1362). مطلع‌ الشمس. به‌کوشش‌ محمد پیمان. تهران‌: پیشگام.
اوکین، برنارد. (1386)، معماری تیموری در خراسان. ترجمه علی افشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
انیسی، علیرضا. (1395). «مدرسه تاریخی علیا در فردوس؛ تحلیل و بررسی معماری». اثر. (شماره 72)، 20-3.
بورکهات، ت. (1372). ارزش‌های جاویدان هنر اسلامی. ترجمه سید حسن نصر و علی درتاجدینی. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
پیرنیا، محمد کریم. (1369) شیوه‌های معماری ایرانی. تهران. هنر اسلامی.
پیرنیا، محمد کریم. (1389). سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
حکیم‌الممالک‌، علینقی. (‌۱۳۵۶)‌، روزنامۀ سفر خراسان‌. به کوشش: بهاءالدین علمی انواری، تهران: بنیاد محقق طباطبائی.
خزایی، محمد. (1388)، «ساختار و نقش‌مایه‌های مدارس دوره تیموری در خطه خراسان». مطالعات هنر اسلامی. (شماره 11)، 59-87.
روحی، علیرضا. (1391). «تاریخچه مدارس در خراسان عصر سلجوقی». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 6)، 62-51.
زندیه، مهدی، و سمیرا پروری‌نژاد. (1389). «توسعۀ پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران». مسکن و محیط روستا. (شماره 130)، 21-2.
ستاری‌ساربانقلی، حسن، و نسیبه ندری بنام. (1393). «مقایسۀ تطبیقی شاخصه‌های معماری پایدار در دوران معاصر با آموزه‌های قرآن کریم». ادبیات و هنر دینی. (شماره 4)، 103-73.
سلطان‌زاده، حسین. (1364)، تاریخ‌ مدارس‌ ایران‌ از عهد باستان‌ تا تأسیس‌ دارالفنون.‌ تهران‌: آگاه‌.
شفیعیان‌داریانی، فائزه، و همکاران. (1393). «مفهوم ماندگاری در معماری اسامی و مقایسۀ آن با مفهوم پایداری در معماری معاصر». پژوهش‌های معماری اسلامی. (شماره 5)، 48-32.
شیخی، علیرضا. (1400). «گونه‌شناسی تزیینات مدارس خیرات‌خان و میرزا جعفر در شهر مشهد». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 42)، 26-1.
عرب‌عامری، مصطفی. (1400). «کارکرد اجتماعی مدرسه در بخارا (سده‌های 10 تا 14ق)». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 43)، 52-39.
عظمتی، حمیدرضا، و همکاران. (1395). «الگوی چیدمان فضایی مدارس نوین مبتنی بر اصول مدارس اسلامی». نقش‌جهان. (شماره 6)، 23-16.
فاضل‌، محمود. (۱۳۵۰). ‌«مدارس‌ قدیم‌ مشهد». وحید، (شماره 109)، 1132-1128.
فتاحی، آمنه، و همکاران. (1399)، «شناسایی تأثیرات عوامل اقلیمی بر معماری مدرسه غیاثیه خرگرد خواف». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 39)،  52-33.
کسایی، نورالله. (1374). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن‌ها. تهران: امیرکبیر.
کیانی، محمد یوسف. (1393). معماری ایران دوره اسلامی. تهران: سمت.
متدین، حشمت‌الله، و محبوبه آهنگری. (1395). «بازاندیشی در کیفیت ارتباط مدرسه و شهر بر پایه تحلیل اجتماع‌پذیری مدارس دوره تیموری تا ابتدای قرن چهاردهم». هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. (شماره 4)، 86-75.
مقبلی، آناهیتا (1396). «نظام تحول در هنر معماری اسلامی آسیای مرکزی». نقش‌جهان. (شماره 7) 72-59.
مندی‌رجبی، جواد، و همکاران. (1399)، «شاخصه‌های آموزشیِ مجتمع آموزشی تیموری در خراسان بزرگ». مطالعات هنر اسلامی. (شماره 38)، 140-121.
مولوی‌، عبدالحمید. (1347). «مسجد شاه‌ یا مقبرۀ امیر غیاث‌الدین‌ ملکشاه‌». هنر و مردم‌. (شماره­های 74-75)، 92-75.
نادری‌، بقراط (۱۳۵۷). «مدرسۀ پریزاد، در مشهد»، آگاهی‌نامه‌، تهران‌، ۳۱.
نیستانی، جواد، و زینب اکبری. (1394). «مطالعه شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود در عناصر فضایی-کارکردی مدارس علوم دینی تهران عهد قاجار». معماری و شهرسازی آرمان‌شهر. (شماره 15)، 155-145.
وثیق، بهزاد، و مجتبی بذرافشان. (1399). «سنجش مفهوم پایداری در معماری مسکونی منطقه خراسان (نمونه موردی: خانه‌های سنتی بشرویه)». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 39)، 32-17.
Fındıklı, B. (2021). "Rethinking ancient centers of higher learning: Madrasa in a comparative-historical perspective". British Journal of Educational Studies.1-16.
Fraser, J. B. (1984). Narrative of a Journey into Khorasān in the Years 1821 and 1822. Oxford.
Patel, B, and M. Burhana. (2020). "Educational Activities under the Sultans of Gujarat and Making Muslim Society". International Journal of Recent Advances in Multidisciplinary Topics. (vol 3), 13-15.
Razzaghipour, A. (2021). "The Need for Efficiency of Energy Sources Management in Sustainable Architecture". Journal of History Culture and Art Research. (vol 10), 16-27.
Tabibian, Hesamodin. (2012). "History of Timurid architecture in second half of 14th and 15th Century in Khorasan and Transoxiana". Life Science Journal. (vol 9), 4110-4115.
URL3: http://lib.eshia.ir/23019/1/317
URL 4: http://mashhadenc.ir//مدرسه-عباسقلی-خان