مطالعه کمی و کیفی کاربرد زبان فارسی در کتیبه‎ های معماری تیموری

نوع مقاله : تاریخ هنر خراسان بزرگ

نویسندگان

1 استاد، گروه پژوهش هنر، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 استادیار، گروه فلسفه هنر، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران

3 دانش آموخته مقطع دکتری رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی دانشگاه هنر و عضو هیات علمی گروه صنایع دستی، دانشکده هنر، دانشگاه بجنورد، ایران

چکیده


تیموریان که از ارزش‎ های ذاتی و قابلیت‎ های زبان فارسی غافل نبوده‎ اند، به طور گسترده‎ ای از این زبان در کتیبه‎ های معماری استفاده کرده ‎اند. این کتیبه ‎ها نه تنها امکان نزدیک شدن حاکمان تیموری به رعایای فارسی ‎زبانشان را فراهم می ساخته است، بلکه دلالت‎ های معنایی عمیق‎ تری را که با ساختار و مختصات زبان و ادبیات فارسی در این عهد مرتبط است رقم می‎ زند. برای دستیابی به شناخت کاملی در زمینه‎ های مذکور می‎ بایست در پی آن بود که: زبان فارسی در کتیبه‎ های معماری تیموری با چه کمیت و کیفیتی ظاهر شده است؟ بنابراین هدف، مطالعه کمی و کیفی محتوای کتیبه‎ های فارسی ابنیه تیموری و دست یافتن به تأثیر و تأثرات احتمالی ادبیات فارسی و سیاست تیموریان بر آن‎هاست. روش تحقیق، تاریخی، گردآوری اطلاعات به شیوه‎ ی کتابخانه‎ ای و میدانی و روش ارزیابی و تحلیل، تلفیقی از روش‎ های کمی و کیفی است. مهم‎ترین یافته‎ ها حاکی از آن است که اهمیتی که شاهان تیموری برای زبان و ادبیات فارسی قائل بوده‎ اند، موجبات رشد روزافزون کتیبه‎ های فارسی در ابنیه این عهد را فراهم ساخته است. کاربرد این کتیبه ها در ابنیه خراسان بیشتر از سایر بخش‎های قلمرو تیموریان بوده است. اکثریت کتیبه‎ های فارسی به نظم بوده و مطالب حکیمانه و احداثیه مضامین غالب در آن‎ها بوده است. پس از آن، مضامین صوفیانه و مدح شاهان و ابنیه، فرمان حکومتی یا وقفنامه، دعایی، عرفانی و شیعی قرار دارند. از این میان اهمیت مضمون مدح ابنیه در این نکته است که از رشد معماری این عهد کاملاً متأثر بوده است. انعکاس کیفیاتی از ادبیات فارسی این عهد در کتیبه‎ ها قابل مشاهده است. از آن جمله است فن معما و ماده تاریخ‎ که هم در محتوای کتیبه‎ ها و هم در ترکیب‎ بندی صوری آن‎ها دیده می‎ شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A quantitative and qualitative study of using Persian language in architectural inscriptions of Timurid era

نویسندگان [English]

  • Mohammad Taghi Ashuri 1
  • Amir Maziar 2
  • Nafise Gerivani 3
1 Professor, Department of Art Research, Faculty of Theoretical Sciences and Higher Art Studies, University of Arts, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Art Philosophy, Faculty of Theoretical Sciences and Higher Art Studies, University of Arts, Tehran, Iran
3 PhD student in Comparative and Analytical History of Islamic Art, University of Arts and a member of the faculty of the Department of Handicrafts, Faculty of Arts, Bojnourd University, Iran
چکیده [English]

Timurid were well aware of natural values and capabilities of Persian language and have widely used it in their architectural inscriptions. These inscriptions not only were make the possibility of rulers getting close to their subjects, but also shows deep semantic implications associated with the structure and coordinates of Persian language and literature. In order to reach to a thorough knowledge in these regards we should discover that; what is the quality and quantity of Persian language in Timurid architectural inscriptions? Therefore, the purpose of the study is having a quantitative and qualitative study of the contents of Persian inscriptions in the Timurid era and finding the possible effects of Persian literature and the Timurid policies. The study method was historical, data was collecting from libraries and fieldwork, and the evaluation and analysis method is a combination of quantitative and qualitative methods. The most important findings indicate the importance of Persian language and literature with the Timurid kings has led to the growing of Persian inscriptions in the building of this period. Using these inscriptions in Khorasan buildings has been more than the other parts of the Timurid era. Most Persian inscriptions were verse and the wisdom and constructive subjects were the dominant themes in them. The content of other texts were made of mysticism, eulogy to kings and building structure, rulers’ orders, waqf, blessing and Shiism. Among these, the importance of eulogy to the building structure shows that it was affected by architectural growth in this era. A reflection of quality of Persian literature of the era is available in the inscription, such as the techniques of riddle and chronogram that can be seen in the contents of the inscriptions and their formal composition.


کلیدواژه‌ها [English]

  • Timurid architecture
  • Timurid inscriptions
  • Persian inscriptions
  • content of inscriptions
  1. آژند، یعقوب. (1383). «خوشنویسی در قلمرو مکتب هرات. دوره پیشین (با تأکید بر خط نستعلیق)». کتاب ماه هنر. (شماره 70-69)، 37-24.
  2. آژند، یعقوب. (1387). مکتب نگارگری هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
  3. آشوری، محمدتقی، و همکاران. (1396). «معرفی و طبقه‎ بندی کتیبه ‎های معماری تیموری». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 28)، 36-21.
  4. الهی ‎زاده، محمدحسن، و همکاران. (1393). «بررسی محتوایی کتیبه‎ های مساجد خراسان در عهد تیموری». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 17)، 118-99.
  5. اوکین، برنارد. (1386). معماری تیموری در خراسان. ترجمه علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  6. بارتولد، واسیلی ولادیمیر. (1376). تاریخ ترک‌های آسیای میانه. ترجمه غفار حسینی. تهران: توس.
  7. براون، ادوارد. (1357). تاریخ ادبی ایران: از سعدی تا جامی. ترجمه علی ‎اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
  8. بلر، شیلا. (1394). نخستین کتیبه ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین. ترجمه مهدی گلچین عارفی. تهران: فرهنگستان هنر.
  9. بیانی، شیرین. (1389). دین و دولت در ایران عهد مغول. حکومت ایلخانی: نبرد میان دو فرهنگ. ج2. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  10. پوپ، آرتور اپهام، و فیلیس اکرمن. (1387). سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز). ج4. ترجمه نجف دریابندری. تهران: علمی و فرهنگی.
  11. تاکستن و.م. و همکاران. (1384). تیموریان. (یعقوب آژند، مترجم). تهران: مولی
  12. دانش‎ دوست یزدی، فاطمه. (1387). کتیبههای اسلامی شهر یزد. تهران: سبحان نور،
  13. رویمر؛ ه.ر. و همکاران. (1378). تاریخ ایران دوره تیموریان. (یعقوب آژند، مترجم). تهران: جامی
  14. زرین‎کوب، عبدالحسین. (1375). از گذشته ادبی ایران: مروری بر نثر فارسی سیری در شعر فارسی با نظری بر ادبیات معاصر. تهران: الهدی.
  15. سمرقندی، دولتشاه. (1279). تذکره الشعرا. لیدن: بی‎نا.
  16. شایسته فر، مهناز. (1388). «تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی». مطالعات هنر اسلامی. (شماره 11)، 104-79.
  17. شمیسا، سیروس. (1370). سیر غزل در شعر فارسی. تهران: فردوس.
  18. شیمل، آن ماری. (1382). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی (به نشر).
  19. صفا، ذبیح‌الله. (1372). تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم هجری. ج4. تهران: فردوس.
  20. صفا، ذبیح‌الله. (1389). مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی. تهران: ققنوس.
  21. عابدین ‎پور، وحید. (1389). «علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره تیموری». تاریخ اسلام و ایران. (شماره 89)، 85-55.
  22. عزیزیان، حسن. (1378). تاریخ مرند. مشهد: گوهر سیاح.
  23. کاتب یزدی، احمد بن حسین. (1386). تاریخ جدید یزد. تهران: امیرکبیر.
  24. منشی قمی، قاضی میراحمد بن شرف‎الدین حسین. (بی‎تا). گلستان هنر. (تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: کتابخانه منوچهری.
  25. میرجعفری، حسین. (1379). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان. تهران: سمت.
  26. نجیب اوغلو، گل رو. (1379). هندسه و تزئین در معماری اسلامی (طومار توپقاپی). ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
  27. نصیری جامی، حسن. (1385). «سرآمد پیوند شعر و هنر در عصر تیموری». ادبیات فارسی. (شماره 12-11)، 105-92.
  28. نفیسی، سعید. (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تا پایان قرن دهم هجری. تهران: کتابفروشی فروغی.
  29. ویلبر، دونالد، و لیزا گلمبک. (1374). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت ‎الله افسر، محمد یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  30. یارشاطر، احسان. (1334). شعر فارسی در عهد شاهرخ (نیمه اول قرن نهم) یا آغاز انحطاط در شعر فارسی. تهران: دانشگاه تهران.
  31. Aq Saray Palace». (23/8/1397) from: http://www.kufic.info/architecture/aqsaray/aqsaray.htm»
  32. Herat: Gawharshad Musalla Complex». (9/9/1396) From: https://www.cemml.colostate.edu/cultural/09476/afgh05-091.html»
  33.  tile mosaic foundation inscription of madrasa, Khargird, Iran». (1396/11/7) From: https://www.alamy.com/stock-image-tile-mosaic-foundation-inscription-of-madrasa-khargird-iran-165123354.html»
  34. Detail of tilework, Shad-I Malik Aqa mausoleum, Shah-I Zinda necropolis, Samarkand, Uzbakistan». (1396/9/16) from: https://www.alamy.com/stock-photo-detail-of-tilework-shad-i-malik-aqa-mausoleum-shah-i-zinda-necropolis-50627351.html»
  35. Detail of decoration on the inner face of portal, west side». (1396/7/4) From: https://archnet.org/media_contents/1569»
  36. Architectural detail, Ulugh Beg Madrasah, Registan Square, Samarkand, Uzbekistan». (1396/8/21) from: https://www.alamy.com/architectural-detail-ulugh-beg-madrasah-registan-square-samarkand-image66349844.html»
  37. Madrasa Do Dar, Mashhad, Iran» (7/9/1396) . from: https://www.alamy.com/madrasa-do-dar-mashhad-iran-image8693568.html»
  38. آرشیو شخصی فرهاد خسروی بیژائم، 1397.
  39. « مسجد جامع یزد » .   ( 1 / 7 / 1397 )   : از http://www.irankhabar.ir/fa/doc/gallery/111344/3/17