خراسان در نگاه عثمانیان (با تأکید بر منابع ترکی عثمانی)

نوع مقاله : جغرافیای تاریخی خراسان بزرگ

نویسندگان

استادیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

خراسان در منابع عثمانی، متناسب با دورۀ نگارش آن‌ها به اشکال متفاوتی بازتاب یافته است. هدف این پژوهش، نمایاندن چگونگی بازتاب داده‌های مربوط به خراسان در منابع ترکی عثمانی است که در آن اطلاعات جدیدی از منابع جغرافیایی عثمانی با تقسیم دورۀ زمانی متقدم و متأخر، استخراج و بررسی شده است. در این پژوهش، علاوه بر توجه به تفاوت‌های اطلاعات ضبط‌شده در منابع ترکی عثمانی و سیر تحولات آن‌ها، تلاش شده است در سه بخش وضع جغرافیایی خراسان (فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) به توصیف و بررسی اطلاعات منابع تاریخی ترکی عثمانی پرداخته شود. یافته­ها حاکی از آن است که در منابع متقدم عثمانی با نمایندگی جهان‌نمای کاتب‌چلبی، توصیف محدودۀ جغرافیایی خراسان با تفصیل و تکریم همراه بوده است، اما در ادوار متأخر عثمانی، از کم‌اهمیت بودن خراسان و محدودۀ جغرافیایی آن سخن رفته است. در بعد فرهنگی و اجتماعی، هر دو دسته از منابع، نگاهی گذرا به موضوعاتی نظیر ابنیه، مذهب و مشاهیر داشته‌اند، اما مباحث قومی و زبانی و ارائۀ آمار و جمعیت از امتیازات منابع متأخر به شمار می‌آید. از حیث پرداختن به اقتصاد خراسان نیز، بازارها به‌طور مشترک کم‌تر مورد اعتنای منابع دو گروه است، اما معادن با وجود تفاوت انواع، در هر دو گروه منابع بازتاب چشمگیری داشته است. توجه به محصولات باغی در منابع متقدم و توصیف منسوجات در منابع متأخر، از مواردی است که به‌رغم برجستگی در هر یک از شاخه‌ها، در منابع گروه دیگر موردتوجه قرار نگرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Khorasan from Ottoman perspective (based on Ottoman Turkish sources)

نویسندگان [English]

  • Taher Babaei
  • Hamidreza Sanaei
Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Historical and geographical data related to Khorasan, are reflected in Ottoman sources, constitute the primary source of information for this research. In this context, the Turkishness of these sources is the feature of data gathered for this study. In addition to examining differences in the information of Ottoman Turkish sources and its process of transformations and changes, this study, relying on Turkish sources, has been studied in three parts: the geographical situation, the cultural and social situation, and finally, the economic situation of Khorasan. The results suggested that in the early Ottoman sources, which are represented by Kâtip Çelebi’s Cihannüma, Khorasan’s geographical borders have been described with grandeur and in detail. Still, in the late Ottoman era, Khorasan and its geographical area are portrayed insignificantly. From a cultural and social standpoint, both sources have taken a glance at issues such as monuments, religion, and prominent Persons. Still, ethnic and linguistic issues and the presentation of population statistics are among the strengths of recent sources. As far as the economy of Khorasan is concerned, markets are less scantly addressed in both resources, but the mines, despite some discrepancy in types, have been highlighted in both sources. A focus on horticultural products in earlier, and the description of textiles in later sources are among points that, despite prominence in one source, have been overlooked in the other. In general, the Ottoman view of Khorasan has undergone extensive changes over the centuries, as manifested in the early or late Ottoman sources. There is even information about Khorasan that is not absent in other sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khorasan
  • Historical Geography of Iran
  • Ottoman Geography
ابن‌حوقل، محمد. (1938م). صورة‌الأرض. ج2. بیروت: دار صادر.
ابن‌خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله. (1992م). المسالک و الممالک. بیروت: دار صادر.
ابن‌فقیه، احمد بن محمد. (1416ق). البلدان. به تصحیح یوسف الهادی. بیروت: عالم‌الکتب.
ادرنه‌لی محمد شوکت. (1304ق). مفصل ممالک عثمانی جغرافیاسی. درسعادت [استانبول]: قره‌بت و قصبار مطبعه‌سی.
ایپشیرلی، محمد. (1391ش). «مروری بر تاریخ‌نگاری عثمانی». تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. ترجمه و تدوین نصرالله صالحی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 121-101.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. (1927م). مسالک‌الممالک. ‌تصحیح دخویه. بریل: لیدن.
توفیق، علی. (1318ش). ممالک عثمانیه جغرافیاسی. استانبول: قصبار مطبعه‌سی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. (1372ش). تصحیح و تحشیه مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، با مقدمه بارتولد و تعلیق مینورسکی. ترجمه مقدمه و تعلیقات میرحسین شاه. تهران: دانشگاه الزهراء.
راسم، بیکباشی مصطفی. (1305ق). ممالک محروسه شاهانه جغرافیاسی. [استانبول]: مطبعه طوپخانه عامره.
رفعت افندی، احمد. (1299ق). لغات تاریخیه و جغرافیه. ج3. استانبول: مطبعه محمودبک.
سامی، شمس‌الدین. (1306ق). قاموس‌الأعلام. ج1،3. استانبول: مطبعه مهران.
سامی، شمس‌الدین. (1317ق). قاموس ترکی. چاپ احمد جودت. درسعادت [استانبول]: اقدام مطبعه‌سی.
شرف، عبدالرحمن. (1323ق). جغرافیایی عمومی. ج1. استانبول: مطبعه قره‌بت.
شکری، سلیمان. (1325ق). سیاحات کبری ارمغان سلیمانی به بارگاه سلطانی. پترسبورغ: الکتریق مطبعه‌سی.
علی جواد. (1313ق). ممالک عثمانیه نک تاریخ و جغرافیا لغاتی. ج1. استانبول: مطبعه محمودبک.
کاتب‌چلبی (حاجی خلیفه)، مصطفی بن عبدالله. (1145ق). کتاب جهان‌نما. قسطنطنیه: دارالطباعه العامره.
کراچکوفسکى، ایگناتى یولیانوویچ. (1379ش). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، ابوعبدالله محمد. (1906م). احسن‌التقاسیم فی معرفة‌الأقالیم. تصحیح دخویه، بریل: لیدن.
وفیق‌پاشا، احمد. (1293ق). لهجه عثمانی. ج1. استانبول: مطبعه عامره.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله. (1995م). معجم‌البلدان. ج5. بیروت: دار صادر.
Ak, Mahmut. (1993). “Coğrafya: Osmanlılar Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (DİA). İstanbul: TDV Yayınları İşletmesi. (vol 8), 62- 68.
Babinger, Franz. (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. trc. Coşkun Üçok, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ceyhan, Ömer. (2019). II. Meşrutiyet dönemi ortaöğretimde ortadoğu coğrafyası ve Ali Tevfik Beyin mufassal memâlik-i Osmaniye coğrafyasında Ortadoğu. (Yüksek lisans tezi, Ortadoğu Coğrafyası ve Jeopolitiği Anabilim Dalı), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Orta Doğu ve İslam Ülkeleri Araştırmaları Enstitüsü.
Ceylan, Mehmet Akif. (2018). “Ali Cevad'ın hayatı ve türkiye coğrafyasına katkıları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. (vol 61), 242- 254.
Gökay, Orhan Şaik. (1993). “Cihannüma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları İşletmesi. (vol 7), 541- 542.
Levend, Agah Sırrı. (1969). Şemsettin Sami. Ankara: Ankara Üniversitesi basımevi.
Matrakçı, Nasuhʼs Silahı. (1979). Beyan-ı menazil-i sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman han. Haz. Hüseyin G. Yurdaydın. Ankara: Türk tarih kurumu basımevi.
Osmanlı coğrafya literatürü tarihi. (2000). (2 volumes), ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: IRCYCA.
Sarıcaoğlu, Fikret. (1990). “Katib çelebinin Cihannüması ve Kaynakları”. (yüksek lisans tezi, Yeniçağ tarihi Anabilim Dalı). İstanbul Üniversitesi. sosyal bilimler enstitüsü.
Sezen, Tahir. (2006). Osmanlı yer adları. Ankara: Devlet arşivleri genel müdülüğü.
Şeşen, Ramazan. (1998). Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İSAR.