بررسی کتیبه‌های حکومتی شمال شرق ایران در دوره صفوی با تأکید بر موضوعات اجتماعی و اقتصادی (مطالعه موردی نیشابور، سبزوار، تربت جام و مشهد)

نوع مقاله : جغرافیای تاریخی خراسان بزرگ

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد، گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، ایران

2 استادیار، گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، ایران

چکیده

شاه اسماعیل با پایه­ گذاری سلسله صفوی و اعلام مذهب شیعۀ اثناعشری، سیاست جدا­سازی ممالک خود از ازبکان و عثمانیان سنی مذهب را در پیش گرفت. شاهان صفوی در دوران حکمرانی، فرمان­های بسیاری صادر نمودند، اما در برخی از این فرمان­ها با تأکید بر نقر نمودن بر سنگ و برای اطلاع عموم، دستور بر نصب آن در مکانی به اقتضای موضوع فرمان، صادر می­ شد. در این سنگ‌فرمان‌ها به موضوعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پرداخته شده است. تعداد زیادی از این فرمان‌ها پیرامون موضوعات اقتصادی می ­باشد که در اکثر نقاط ایران به‌فرمان شاه‌طهماسب اول و شاه‌عباس اول بر سردر مکان‌های پر رفت­و­آمد که در انظار عموم باشد، نصب گردیدند. در این پژوهش، 9 سنگ­فرمان دوره صفوی در شهرهای نیشابور، سبزوار، تربت­جام و مشهد موردمطالعه قرار گرفت. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که محل نصب این سنگ­فرمان­ها کجا بوده و در­بردارنده چه موضوعاتی هستند؟ نتایج این پژوهش نشان می­ دهد که این سنگ­فرمان­ها عموماً در بخش سردر ورودی مساجد نصب‌شده‌اند و موضوعاتی همچون بخشودگی مالیاتی، تخفیف دروازه­بانی، منع پیشکش ورود حکام، منع تعدی و منع ورود به خانه­های مردم توسط مأموران حکومتی، منع دریافت مزد بابت غسل و دفن مردگان شیعه، حمایت از مشاغل (جماعت فراشان، کهنه‌چینان، گاوکشنده، چوپانان، ماماچه‌گان، مشاطه‌گان، مغنیان، لولیان، شبانان، سودمالان، ترک‌طبیبان، زارع)، حمایت از اقوام مختلف (ابدال‌لو، بغدادلو، هندویان)، ازجمله اهداف صدور این فرمان­ها بوده­ است. همچنین به موضوعاتی همچون مناصب دولتی (وزیر، وزیر خراسان، حکام، دیوان­اعلی، مستوفی، داروغگان)، نظامی (قورچیان، غلامان، ملازمان)، طبقات اجتماعی و اداری (سادات، حاکمان، تیول‌داران، همه‌ساله‌داران، مستأجران و صاحبان جامعه) و طوایف مختلف (افغان، بلوچ، ترکمان، ازبکان) اشاره شده است که تا حدودی به ارائه اطلاعاتی از جامعۀ طبقاتی و اوضاع اقتصادی دورۀ صفوی پرداخته­ اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating Iran’s northeast governmental inscription in the Safavid Period by Focusing on Political and Social Issues, (Case study: Neishabur, Sabzevar, Torbate-Jam and Mashhad)

نویسندگان [English]

  • Mana Faramarzi 1
  • Hasan Nami 2
  • Parasto Masjedi Khak 2
1 M.Sc., Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Neishabour University, Iran
2 Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Neishabour University, Iran
چکیده [English]

Shah IsmailⅠ founded the Safavid Empire. Announcing the Twelve Shiite religion, he separated his country from the Uzbeks and Sunni Ottomans. Safavid rulers had issued many charges during their kingship, but some of these charges were specially carved on the stones and, according to the subjects of the charges installed in the proper places in order to inform the public. These charges include a variety of issues such as social, cultural. and economic ones. Many of these lithographs were about financial problems and were installed in crowded places by order of Shah Tahmasb Ⅰ and Shah Abbas Ⅰ. In this study, 9 lithographs of the Safavid period were investigated in Neishabur, Sabzevar, Torbate-Jam, and Mashhad. The research questions are: 1) what are the subjects of the lithographs of Neishabur, Sabzevar, Torbate-Jam, and Mashhad? And 2) where were the places of the installation of these lithographs? The results of this study showed that the subject of a large number of lithographs is related to national tax exemption, discount to the city’s gate guards, prohibition of entering to the houses of people by state forces, prohibition of receiving money for Shiite burial, supporting the tribes (including Abdal-Lou, Baghdadlou and Hendouyan), and supporting business owners (like Jamaate Farashan, Gav Koshan, kohne chian, Mashategan, Tork Tabiban, Soudmalan, Shabanan, Lolian, Moghanian, Mamachegan). These lithographs also refer to court positions and ministerial posts (the minister of Khorasan, Mostofian) military positions (like Ghurchian), and social and administrative classes (like Sayyids, rulers, feudalism, Hamesaldaran, tenants) whci provide a valuable source of information for understanding the social and economic situations of the society in Safavid period. At last, these lithographs were generally installed in the entrance section of mosques.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • Khorasan
  • inscription
  • national tax exemption
  • social classes
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1363). مطلع الشمس. ج3. تهران: فرهنگسرا.
افشار، ایرج. (1345). «کتیبه­ای از قرن ششم در خرانق اطلاعی مهم از گذرگاه حضرت ثامن‌الائمه». یغما. (شماره 224)، 652-650.
افشار، ایرج. (1361). «سه فرمان و یک حکم مربوط بۀزد». فرهنگ ایران‌زمین. (شماره 25)، 405-396.
اقتداری، احمد. (1343). «فرمانی از شاه‌طهماسب صفوی درباره صابخونه­های تبریز». فرهنگ ایران‌زمین. (شماره 12)، 322-319.
اللهوردیان­طوسی، حسن. (1371). سفر به خراسان. مشهد: کتابکده.
برن، رهر. (1349). نظام ایالات در دورۀ صفویه. ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بوسه، هربرتف، (1367). پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آق‌قویونلو و قراقوینلو و صفوی. ترجمه غلامرضا ورهرام. تهران: نقش‌جهان.
بیدگلی، محبوبه‌سادات. (1386). «بررسی باستان‌شناختی سنگ‌نوشته‌های حکومتی دورۀ صفویه در شهرهای مرکزی ایران». پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تهران.
پارسادوست، منوچهر. (1377). شاه‌طهماسب اول. تهران: سهامی انتشار.
پسندیده، محمود. (1392). سه وقف‌نامه سنگی از مدارس علمیه مشهد. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
پسندیده، محمود. (1385). حوزه علمیه خراسان. ج1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
تاج محمدی، عبدالرحیم. (1393). مزار شاه قاسم انوار. همایش بین المللی اندیشه­ها، آثار و خدمات امیر علی شیر نوایی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
حسینی­ زاده مهرجردی، سعیده. (1392). «نگاهی توصیفی و تحلیلی به سنگ‌نبشته‌های موجود در مسجد جامع کبیر یزد». پژوهش هنر. (شماره 5)، 66-51.
خسروی، محبوبه. (1388). «وقف نامه­های سنگی خوانسار (سنگ‌نبشته‌ای موقوفات خوانسار)». وقف میراث جاویدان. (شماره 67)، 41-36.
دانش­یزدی، فاطمه. (1386). «تحلیل فرهنگ وقف در دوره صفوی (به استناد کتیبه­های سنگی در بناهای اسلامی شهر یزد)». وقف میراث جاویدان. (شماره 60)، 103-80.
دهخدا، علی­اکبر. (1377). لغت­نامه دهخدا. ج13 تهران: دانشگاه تهران.
سمسار، محمدحسن. (1347). «اسناد و مکاتبات تاریخی: فرمان‌نویسی در دوره صفویه (2)». بررسی‌های تاریخی. (شماره 1)، 84-59.
سیدی، مهدی. (1373). کتاب پاژ (14- 13). مشهد: روزنامه‌ قدس.
سیوری، راجر. م. (1382). تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی. ترجمه عباسقلی‌فرد. تهران: سپهر.
غفاری‌فرد، عباسقلی. (1376). روابط ایران و ازبکان (1301- 913ق). تهران: وزارت امور خارجه.
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور استان، خراسان رضوی، شهرستان سبزوار. (1384). تهران: سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
فلور، ویلم. (1381). نظام قضایی عصر صفویه. ترجمه حسن زندیه. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
کریمیان، حسن؛ و محبوبه بیدگلی. (1387). «معضلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایران عصر صفوی با استناد به فرمان‌های حکومتی منقور بر سنگ (مطالعه‌ موردی: اصفهان، یزد و کاشان)». فرهنگ. (شماره 4)، 255-183.
گرایلی، فریدون. (1374). نیشابور شهر فیروزه. تهران: خاوران.
لباف‌خانیکی، رجبعلی، (1373). کتاب پاژ (14-13). مشهد: روزنامه‌ قدس.
لمتون، ا. ک. س. (1362). مالک و زارع در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی.
محتشم، محمدرضا. (1386). مسجدی و بیهقی. مشهد: جهانکده.
معین، محمد. (1385). فرهنگ فارسی معین. تهران: گلی.
مولوی، عبدالحمید. (1382). آثار باستانی خراسان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مینورسکی.  ولادیمیرفئودوروویچ. (1334). سازمان اداری حکومت صفوی. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: انجمن کتاب.
هینتس، والتر. (1361). تشکیل دولت ملی در ایران. ترجمه کیکاووس ‌جهانداری. تهران: سهامی عام.
یحیایی، رجبعلی. (1381)، معرفی مجموعه اسناد خانواده و موقوفه شاه وردی ­خان. ج1. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.