بازخوانی محتوایی نقوش سفال نیشابور در قرن چهارم هجری با محوریت باورهای مذهبی و پیش گویی های نجومی

نوع مقاله : تاریخ هنر خراسان بزرگ

نویسنده

چکیده

گستره­ ی متنوعی که از نقش­ پردازی­ سفالینه ­های نیشابور موجود است، بررسی­ هایی با گرایش ­های مختلفی به همراه داشته است. عمده ­این تحقیقات یا متکی بر نقش و فرم است، یا در پی تحلیل محتواست. در بررسی فرم و شکل ظاهری، بن­ مایه­ های بصری این نقوش در ایران باستان و سایر فرهن گ­ها و ادیان و بسترهایی از این قبیل مورد توجه بوده ­اند. در حیطه­ ی محتوا، بازخوانی عقاید باستانی در نقش ­مایه­ ها همواره مورد تأکید محققان در سفال نیشابور قرار گرفته است. در این مقاله، گروهی از ظروف سفال منقوش نیشابور که دارای اشتراکات در اجزای نقش و ترکیب‌بندی هستند به­ صورت هدفمند انتخاب شده ­اند. علی‌رغم اهمیت نهضت بازگشت فرهنگ ایرانی و بخصوص اثرگذاری شاهنامه فردوسی، این­جا متون و اقوالی مورد توجه قرار دارند که مستقیماً از طبقات عامه مردم و باورهای بعضاً خرافی اما مهم حرفی زده ­اند. همین منابع فرضیات تحقیق را نیز شکل داده­ اند: ازجمله سلسله ­ای از پیشگویی­ های نجومی که در پیوند با اعتقادات آخرالزمانی، جهت تحقیق- یا فرضیه- را برای تحلیل نقوش مشخص می ­کند. روش مطالعه­ آثار بر مبنای روش­ های کیفی توصیفی- تحلیلی بوده است. هدف از شکل­ گیری این مطالعات، بازخوانی محتوایی سفال نیشابور و تصحیح تلقیات موجود از تاریخ سفال ایران در سده­ های نخست اسلامی در ایران است. درنتیجه‌ی تحقیق، مشخص شد که اگر مطابق نظر ریچارد بولیت سفال منقوش نخودی نیشابور، یک مرحله بعد از ظروف کتیبه ­ای تولید شده باشد و یا تولید آن­ها در قرن چهارم هجری قمری افزایش معناداری یافته باشد؛ می­توان طیف سفال منقوش را به ­گونه­ ای تفسیر کرد که وجوه کارکردی متفاوتی داشته باشد. یافته­ های پژوهش نشان می­ دهد که اگر از دریچه­ ی باورهای آخرالزمانی و پیش­گویی­ های نجومی که عموماً شکل خرافی پیدا کرده­ اند به موضوع نگریسته شود، روابط میان اجزای نقوش از حالت صرفاً بصری و شبه ساسانی به یک نظام رمزگانی قابل‌تغییر هستند. به نظرمی­ رسد که ترکیب نقش پرنده-کبوتر- و بزغاله، بازتاب اندیشه­ های پیشا اسلامی نیستند. بلکه در امتزاجی از باورهای آخرالزمانی و پیش­گویی­ های نجومی، وقوع رجعت یک منجی- مثلاً ابومسلم- یا گروهی از منجیان در اقتران مثلثه ی خاکی در برج جَدی را گزارش می ­دهند که به‌زودی در آغاز قرن پنجم هجری به وقوع می­ پیوست.

عنوان مقاله [English]

Nishapur Painted Ware’s Content Readout with Focus on Apocalyptic Beliefs and Astronomical Predictions

چکیده [English]

The wide array of decorations on the Nishapur ceramic vessels has instigated several analyses taking a variety of approaches. These studies mainly hinge on exploring the forms of the motifs, though some also seek to analyze their content. Those concerned with the formal analysis have focused on examining the visual origins of the motifs in ancient Iran and neighboring cultures as well as other religions and the like. As regards the content, decoding the underlying ideological import of the motifs has always been emphasized. The main concern of the present work was exploring painting or the function of the motifs on a piece of ceramic vessel from Nishapur .The results suggested that, granting that the Nishapur Animate Buff Ware postdated the inscribed variety or that its production witnessed an upsurge in the 4th century AH (10th century AD), the vessel under discussion, and also the painted type in general, may be viewed as a medium intended to promote the Iranian culture. This observation, also applying to the related examples of this ware, gives credence to the general scholarly conception of the motifs of Nishapur ware. However, their original function and stimulus are to be found in the second layer. The results from the analysis of the vessel in question suggested that in the dove and goat motifs one can find some details of the apocalyptic beliefs and astronomical prognostications. Here, dove and goat are probably something more than mere reflection of the pre-Islamic ideas. Rather, through a combination of apocalyptic beliefs and astronomic predictions, they convey the message of the resurrection of one or a group of redeemers at the conjunction of the earthly triplicity in the sign of Capricorn, which occurred at the beginning of the 5th century AH/11th century AD, and Abu Moslem Khorasani was probably one of those saviors.