تحلیل نمادهای عددی، هندسی و جانوری در سفالی از نیشابور(با تأکید بر مضامین مذهبی قرن چهارم هجری)

نوع مقاله : تاریخ هنر خراسان بزرگ

نویسندگان

دانشجوی دکتری فلسفه هنر دانشگاه بین المللی امام رضا(ع)

چکیده

در دوران حکمرانی سامانیان بر خراسان، چونان سیاست نرمش و تسامحی برقرار بود که فضای آزاد اندیشه و ظهور فرقه‌ها و نحله‌های گوناگون دینی و فکری را موجب شد. ازجمله ادیان غالب در خراسان و نیشابور، اسماعیلیه، فرقه‌ای از تشیع بود که در آن، رگه‌هایی از ادیان زرتشتی و مانوی وجود داشت و نسبت به سایر ادیان این دوره تأثیر ملموس‌تری بر آثار هنری این قرن گذاشته است. لذا پس از واکاوی و رمزگشایی نقوش ظروف سفالینِ نخودی در نیشابورِ قرن چهارم ﻫ.ق، تطابق مفهومی-معنایی با صور عددی- هندسی نهفته در مجموعه‌ی سفال نیشابور و همچنین تأثیرپذیری از نقوش هنر ساسانیان (که خود متأثر از دین زرتشتی بوده)، به‌وضوح دیده ‌می‌شود. در دسته‌بندی سفالینه‌های نیشابور و نقوش آن‌ها، ظروفی از تک‌جانور تا ظروف با جانوران زیاد و متراکم وجود دارد. هدف از نگارش این مقاله بررسی موتیف‌ و نمادهای نقش بسته بر یک اثر سفالین نیشابور از دسته‌ی نقوش متراکم و کشف وحدتِ نقوشِ درهم و یافتن روابطِ رمزی- هندسی پنهانِ میان عناصر آن، با رویکرد کیفی و به شیوه‌ی تحلیلی-توصیفی می‌باشد. این پژوهش جهت پاسخ به چگونگی اصل و اساسِ ترسیمِ نقش و نمادهای این اثر و پی‌جوییِ عوامل مؤثری چون نقش دین، که در طراحی آن، سهیم بوده‌ حرکت می‌کند. از میان تنوع تماثیلی که در فرقه‌ی اسماعیلیه و به‌ویژه آرای اخوان‌الصفا وجود داشته به تطبیق و کاربرد تماثیل عددی و استفاده‌ی اندیشمندانِ باطنی از ظرفیت تمثیل‌پردازی آیین‌ها و مذاهبی چون زرتشتی با نقوشِ اثر مذکور پرداخته می‌شود. درواقع مهم‌ترین ارزیابی از این کاسه‌ی بزرگ، فرم دایره و دوایر متحدالمرکز، مثلث‌ و به‌ویژه روابط مثلث‌وار از عدد سه بود که ساختارهای سه‌تایی را موجب شد و تحت سه‌گان‌ها نام‌گذاری و ذیل تحلیلِ نمادین عدد سه به بحث و بررسی گذاشته‌شد. مفاهیم نمادین عددی که همانند ویژگی باطن‌گرایی در اسماعیلیه، در باطنِ نقوش این ظرف نهفته بودند، پس از واکاوی به‌عنوان عناصر زیرساختی و تعیین‌‌کننده‌ی ساختار اصلی نقوش این اثر درنظر گرفته شدند. در نهایت شاید بتوان به‌موجب تحلیل اخوان از عدد و هندسه، علت تقدم اعداد و هندسه‌ی نهفته در اثر مذکور که منجر به کشف روابط مثلث‌وار شد را مبنایی برای حرکت از محسوسات به معقولات و از عالم جسمانی به عالم روحانی و اتصال به‌سوی حق‌تعالی که در نقطه و مثلث مرکزیِ اثر موجود است، قلمداد کرد.

عنوان مقاله [English]

Symbolic Numerical, Geometrical and Animal Concepts Analysis in a Pottery of Nishapur (with Emphasis on Religious Themes of the Fourth Century AH)

چکیده [English]

Having a policy of leniency and tolerance, Samanid Empire, ruling over Khorasan, and led to thought freedom atmosphere and the emergence of various schools of thought and religious sects. Conceptual-semantic matching of a branch of Shia, Ismailism, as one of the most dominant sects in Khorasan and Nishapur, (in comparison with the other contemporaneous religions) with concealed numerical-geometric forms at Nishapur pottery collection can be obviously seen after analysis and decoding of motifs in 4th century AH buffwares. Due to the presence of some veins of Zoroastrianism and Manichaean religion in Ismailism, Nishapur art from 4th century AH is directly impressed by Sassanid era designs. This paper with qualitative method and Analytical-descriptive approach studies hidden mysterious concepts in geometry, numbers and motifs present in one pottery relic. Among allegory varieties existing in Ismailism sect and specifically in Akhavan Al-Safa’s views, application and adaptation of numeral allegories and esoteric thinker’s usage of allegory processing capacity of religions such as Zoroastrianism, with mentioned relic designs and motifs will be addressed in present study. The main evaluation of this big bowl was, indeed, circular form and concentricity circles, triangular and especially number three’s quasi-triangular relations leading to triplex structures naming as “triads” reviewing and discussing under symbolic analysis of number three. After scrutinizing, numeral symbolic concepts, which was hidden inside of its designs and similar to the inward-oriented characteristic in Ismailism, were considered as infrastructural elements and a determination of fundamental motif of relic. Finally, taking Akhavan analysis of number and geometry into account, numbers primacy and secret geometry, resulting in detecting the quasi-triangular relations, can be considered as a basic for the movement from perceptibility to rationality and from the materiality to spirituality and hence connecting to Lord showing by a centric point and triangular in mentioned relic.