مطالعه و واکاوی نقشمایه های آجری در مسجد_مدرسه ملک زوزن شهرستان خواف

نوع مقاله : تاریخ هنر خراسان بزرگ

نویسندگان

1 استادیار گروه مرمت و باستان شناسی، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز. ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز. ایران

3 استادیار دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز. ایران

چکیده

آجرکاری که از زمان‌های پیش از اسلام، مورد توجه معماران ایرانی قرار گرفته بود در دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان به اوج خود رسید. علاوه بر شکوفایی آجرکاری در دوره خوارزمشاهیان، این دوره را می‌توان دوره شروع استفاده از آجرهای لعاب‌دار رنگی در نمای ساختمان دانست. نمونه شاخص و کامل این نمونه تزیینات را می‌توان در بنای زوزن خواف مشاهده کرد. آجرهای تزیینی این بنا شامل بیش از 75 نوع از انواع چینش‌های آجری مختلف و تراش‌های آجری متنوع با نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه می‌باشد که علی‌رغم اهمیت آن در هنر اسلامی، تاکنون مطالعات زیادی بر آن‌ها صورت نگرفته است. بر همین اساس در این مقاله، سعی بر آن شده است تا به روش توصیفی و با استفاده از مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای آجرهای تزیینی با نقوش هندسی این بنا مورد مطالعه قرار گیرد. این پژوهش درصدد پاسخگویی به سوالات زیر است: تزیینات آجری هندسی بنای ملک زوزن خواف، در چند دسته قابل تقسیم بندی هستند؟ از چه الگوها و تناسبات هندسی، در این تزیینات بهره گرفته شده است؟ براساس این مطالعه مشخص گردید که تزیینات هندسی آجری این بنا بسیار غنی بوده و بالغ بر 27 نمونه از انواع مختلف نقوش هندسی در آن به اجرا در آمده است. همچنین در این تزیینات از الگوها و تناسبات دقیق هندسی بهره گرفته شده است که در خلال متن اصلی به آنها پرداخته خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and analysis of Malek Zuzan building brickwork with the geometric design

نویسندگان [English]

  • Mahdi Kazempour 1
  • Reza Akbari 2
  • Abolfazl Abdolahi Fard 3
1 Assistant Professor, Department of Archaeology. Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University.Iran
2 M.A. Student. Faculty of Islamic crafts, Tabriz Islamic Art University. Iran
3 Assistant Professor. Faculty of Visual Arts, Tabriz Islamic Art University. Iran
چکیده [English]

Brickwork, which had been the focus of Iranian architects since pre-Islamic times, peaked during the Seljuks and Khwarazmahs dynasty. In addition to the flourishing brickwork of the Kharazmshahi dynasty, this period can be seen as the beginning of the use of colored glazed bricks in the building's façade. The complete and exemplary sample of this ornament can be found in the Zozn Khaf building. Decorative bricks include more than 75 types of different brick layouts and various bricks with geometrical, plant and inscription designs that despite their importance in Islamic art, so far no studies have been done on them. Accordingly, in this paper, it is attempted to study descriptive-analytical method using field and library studies of geometric brick decorations of this building. This research seeks to answer the following question: In what categories are the geometric brickworks decorated by King Zozen Khaf? What geometric patterns and proportions have been used in these ornaments? The study revealed that the brick geometrical decoration of this building is very rich and has been implemented in 27 brick geometric decorations. The decoration also uses detailed geometric patterns and proportions that will be addressed throughout the original text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kharzmshahyan Dynasty
  • Malek Zouzan
  • Brisk Ornaments
  • Motifs
  • Geometric Alaniz
1.اکبری، پریوش.(1377). "معماری مساجد دوره خوارزمشاهیان در خراسان". اثر.( شماره  30 - 29 ،) 167 -159 .
2 . بلر، شیلا. ) 1387 مدرسه زوزن: معماری اسلامی درشرق ایران در سحرگاه تهاجم مغول ".  )ترجمه میثم جلالی).تاریخ پژوهی. (شماره 37 - 36 ) 151 - 129 .
3 . تقوی، عابد؛ و همکاران.(1395). تحلیل و بررسی نقوش تزیینی در معماری مساجد دوره خوارزمشاهیان درنگارینه هنر اسلامی. .» خراسان بر اساس رویکرد سنتگرایی.(شماره 12.(1394). مساجد تاریخی خراسان. ج 1 . مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
5 . خلعتبری، اللهیار؛ و محبوبه شرفی.(1381).  تاریخ خوارزمشاهیان. ج 1 . تهران: سمت.
6 . خوارزمی، مهسا.(1392). بازتاب شکوفایی هندسه کاربردی دوران اسلامی (رساله بوزجانی) در تزیینات معماری خراسان(با تکیه بر مساجد گناباد، ملک زوزن و فریومد).  پایان نامه دکترا. تهران: دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس.
7 . خوش آهنگ، ناصر.(1388). " پیشینه زوزن و مسجد تاریخی آن" پژوهشنامه تاریخ.(شماره 15 ). 86 - 59
8. زمرشیدی، حسین؛ و زهرا زمرشیدی.(1393). "معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن" . مطالعات شهر ایرانی . (شماره 15 ) 20 - 5 .
9 . سجادی منش، محمدرضا.(1391)." بررسی هنر آجرکاری ایران در اواخر دوره خوارزمشاهی در مساجد گناباد، زوزن، فردوس، سنگان و فرومد و ساخت آثار سرامیکی. کاربردی ملهِم ازنقوش آنها". مقطع کارشناسی ارشد.  اصفهان: دانشکده هنرهای تجسمی و کاربردی.
10 . شریفی، آزاده؛ و حسن راهنمای.(1386). بررسی  نقوش تزیینی مساجد دوره خوارزمشاهیان در خراسان".  کتاب ماه هنر. (شماره 109 و 110 ،) 40 - 32 .
11 .  شیرزادی، میثم؛ و الهام فاطمی. (بیتا). " بررسی و شناخت نقش هندسه نقوش و الگوهای تزیینی هندسی بکار گرفته شده در معماری ایرانی-اسلامی". چهارمین کنفرانس بین المللی.( 1376). " مسجد و مدرسه زوزن « .اثر. (شماره 16 - 15 ،) 86 - 59 .
13 . عدل، شهریار..(1387). " خطه ای بازیافته، ملک زوزن  در آستانه حمله مغول. بخارا. ( شماره  6) 120 - 102 .
14 . کیانی، محمد.( 1385). آثار ایران. ج 2 . ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: آستان قدس رضوی.
16 . لبافخانیکی، رجبعل.( 1376). " سیر تحول مسجد  جامع زوزن". مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. تهران: دانشگاه هنر.
17 . نوایی، کامبیز، و کامبیز حاجی قاسمی..(1390).خشت و خیال. ج 1 . تهران: سروش.
18 . هیلن براند، رابرت.(1387). معماری اسلامی. ج 1 .ترجمه باقر آیتالله زاده شی رازی. تهران: روزنه.
19. Kharazmi, Mahsa. (No Date). “A Study on Geometric Constructions on Brickwork Decorations in Iranian Architecture”. Freie Universität Berlin Museum of Islamic Art. (No Number), 301-308.