بازسازی ویژگی‎های نقاشی پیشاسلجوقی برپایۀ سفالینه های گلابه ای نیشابور (سفال سامانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد یار ،گروه نقاشی، دانشکدۀ هنر، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

چکیده

سفال‎های گلابه ای نیشابور یا همان سفال‎های پیکره دار سامانی (4ـ3ق) از کهن‎ترین نمونه های نقاشی دورۀ اسلامی است. از آنجا که ویژگی‎های ظاهری این نقاشی‎ها با قدیمی‎ترین نسخه نگاره های پیشامغول (مانند ورقه‎وگلشاه)، تفاوت دارد، هنرپژوهان در بررسی سیر تاریخ نقاشی ایرانی، کمتر به این آثار پرداخته و به جای آن، سفال نگاره های سلجوقی (6ـ5ق) را با شباهت بیشتر به نسخه نگاره ها، مبنای بازتعریف چارچوب نسخه نگاری دانسته اند. پژوهش پیش‎رو بربنیان مفهوم ژرف‎ساخت و روساخت نشان می‎دهد تفاوت‎ها میان سفال نگاره های سامانی با آثار پس از آن، روساختی است و همۀ این آثار در بن‎مایه ها (ژرف‎ساخت‎ها) از چارچوب‎های ثابتی پیروی می‎کنند. بنابراین، در نبود نسخه ‎های مصور از سده های 4ـ3ق، سفال نگاره های نیشابور را می‎توان در جایگاه بخشی از تاریخ نقاشی ایرانی، بیانگر ویژگی‎های نسخه نگاری این دوران دانست. با این نگاه، 110 سفال پیکره دار سده های 4ـ3ق، از مجموعه های معتبر جهانی بررسی شد که گزارش 26 مورد آن‎ها در این نوشتار آمده است. بررسی‎ها نشان داد نسخه پردازان در این سده ها با کارکرد قاب بندی آشنا بودند؛ سامان‎دهی فضا و پرداخت صحنه های نه چندان عمیق را می‎شناختند؛ عناصر طبیعی را به هدف تزیین و پُرکردن سطوح خالی پیش زمینه بازمی‎نمودند؛ بزرگ‎نمایی مقامی و ریزپردازی را اجرا می‎کردند، اما در پرداخت بعد سوم چیزها در مراحل ابتدایی بودند. این نسخه نگاره ها همچنین خالی از هاله های خورشیدگون (مقدس یا تزیینی) بود. پژوهش کیفی پیش‎رو، با نگاهی توصیفی تحلیلی، سفال نگاره های سامانی را کاویده، سپس با هم‎سنجی این آثار و سفال‎های سلجوقی و نسخه نگاره های متقدم، روشی تطبیقی را به کار بسته است تا بتواند بخشی از تاریخ نسخه نگاری ایرانی را که هیچ نمونه ای از آن در دست نیست، بازسازی کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Recreating Pre-Seljuk Paintings based on Visual Elements of Nishapur's Buff Ware Ceramics (Samanid era)

نویسنده [English]

  • Maryam Keshmiri
Assistant Professor, Department of Painting, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

To explain the features of Persian paintings prior to the 7th century, art researchers rely on the 5th-6th centuries Seljuk ceramics that were painted in accordance with the style of the oldest remaining illustrated manuscript, the 7th century Varka-o-Golsha. In doing so, they disregard the oldest paintings of Iran's Islamic era, found on Nishapur's buff ware's figurative ceramics of Samanid reign in 3rd-4th centuries, on the basis of a seemingly disconnect between their visual features and those of Varka-o-Golsha's. The present study aims to resolve this misinterpretation, using Chomsky's theory of deep and surface structures. Therefore, using Samanid ceramics, we can provide explanations about visual elements of pre-Seljuk illustrated manuscripts despite the fact that none of them have survived. To demonstrate this, first I analyzed 110 figurative Samanid ceramics, 26 of which are reported in my article. Then, I compared these ceramics with Seljuk/Mongol paintings. Based on the analysis and compression, I argue that Samanid painters knew about the visual function of frames, picture space, and the simple methods of vertical perspective drawing by increasing visual layers, but were unable to depict 3rd dimension of objects. The artists used painting some natural elements, typically flower shrubs, for filling/decorating foregrounds, not for naturalistic purposes. They drew the most important figures taller than others (i.e. perspective of authority) for emphasizing their political/social rankings. The Samanid artists avoided to display the Aura, unlike Sasanian and Seljuk artworks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian painting
  • Nishapur's Ceramic
  • Samanid Ceramics
  • Buff ware
  • Seljuk Ceramics
1.آژند، یعقوب.(1389). نگارگری ایران. ج 1. تهران:سمت.
2.آمورتی، ب.س..(1390). تاریخ ایران کمبریج ( از فروپاشی ساسانیان تا آمدن سلجوقیان). ج 4. ر.فرای. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
3.اتینگهاوزن، ریچارد؛ و الگ گرابر. (1386). هنر و معماری اسلامی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: سمت.
4.اکرمن، فیلیپس(1387). پارچه های دوران اسلامی سیری در هنر ایران. ج. 5 . ترجمه زهره روحفر. تهران: علمی و فرهنگی.
5.بهلول، اعظم؛ و فرانک کبیری.( 1399). نمود و تطبیق تزیینات معماری گنبد سلطانیه در منتخبی از نگارههای مبانی نظری .» شاهنامۀ بزرگ ایلخانی در دورۀ ایلخانی". مبانی هنرهای تجسمی. (شماره 9 ). 168 - 156
.6.پانوفسکی، اروین.(1398).. پرسپکتیو به منزلۀ صورت سمبلیک. ترجمه محمد سپاهی. تهران: چشمه.
7 . پناهی، غلامرضا.(1393). بررسی تأثی رات نظامهای تصوف و فتوت بر شکلگیری کتیبه های سفال نیشابور عصر سامانی. پایان نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر.
8 . تجویدی، اکبر. .(1386). نگاهی به هنر نقاشی ایران ازآغاز تا سدۀ دهم هجری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد
اسلامی.
9 . تقی زاده، نیر.(1397). "مطالعات تطبیقی نقوش محراب مسجد جامع مرند با نگاره های شاهنامه بزرگ ایلخانی" . کنفرانس عمران، معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام. تبریز.
10 . توحیدی، فائق.(1387). فن و هنر سفالگری. تهران:سمت.
11 . جباری، صداقت؛ و فرناز معصوم زاده.(1388). الگوهای ترکیب بندی در کتیبه های سفال سامانی". هنرهای تجسمی. (شماره 40 ). 71 - 80
12 . چامسکی، نعام. ) 1374 (. ساختهای نحوی. ترجمه احمد سمیعی. تهران: خوارزمی.
13 . چنگیز، سحر؛ و حسن بلخاری. .(1395). تحلیل نمادهای عددی، هندسی و جانوری در سفالی از نیشابور
پژوهشنامه خراسان بزرگ. شماره 25 ) 14 - 1 .
14 . چیتساز، محمدرضا. ) 1379 (. تاریخ پوشاک ایرانیان:از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول. تهران: سمت.
15 . حسینی، مرضیه سادات.(1400). مطالعۀ تطبیقی شیوۀ طراحی نقوش و تصاویر در سفال نیشابور (سامانی) و سلطان آباد ( ایلخانی)پایان نامه کارشناسی ارشد. مشهد: مؤسسه آموزش عالی فردوس.
16 . خزائی، محمد.(1385). نقش تزیینات هنر ساسانی در شکل گیری هنر اسلامی ایران در سده های 3 - 5 هجری.» .نگره. (شماره 2 - 3 ) 51 - 41 .
17. دبیرمقدم، محمد..(1383).زبانشناسی نظری:پیدایش و تکوین دستور زایشی. تهران: سمت.
18 . دهخدا، علی اکبر.(1377).لغتنامه دهخدا. ج 10 .تهران: دانشگاه تهران.
19. شبیری دوزینی، مهدی.(1389). بررسی ویژگیهای  تصویرگری در سفالینه های سامانی نیشابور". پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه شاهد.
20 . شجاعی قادیکلایی، حسین؛ و محسن مراثی.(1397).مطالعۀ نقوش سفال و منسوجات دورۀ سامانی و آلبویه در «هنرهای زیبا .» تطبیق با هنر ساسانی - هنرهای تجسمی.(شماره 23 ،) 82 - 73 .
21 . عسکری الموتی، حجت الله؛ و همکاران.(1399). "نگاهی انتقادی به مسألۀ تأثیر هنر ساسانی بر سفال نخودی منقوش نیشابور". پژوهشنامۀ خراسان بزرگ. (شماره  40 ).71-7 .
22 . عطایی، مرتضی؛ و همکاران.(1391). سفال منقوش گلابه ای (انواع، گستردگی، تاریخگذاری). نگره. (شماره 23). 87-71 .
23 . قزوینی، محمد.(1389). " مقدمۀ قدیم شاهنامه " .هزارۀ فردوسی. تهران: دانشگاه تهران.
24 . کالر، جاناتان.7997). فردینان دوسوسور. ترجمه کوروش صفوی. تهران: هرمس.
25 . کشمیری، مریم؛ و زهرا رهبرنیا.(1397).  تبیین الگوپردازی، ریزنگاری و حجم پردازی در نگارگری ایرانی بر پایۀ مبانی نظری هنرهای مبانی ادراک در المناظر ابن هیثم تجسمی. (شماره 6 ) .2 - 5 .
26 . کشمیری، مریم؛ و زهرا رهبرنیا.(1398).  نگرشی بر ژرفانمایی در نگارگری ایرانی بر پایۀ آرای ابن هیثم در المناظر" (هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی. (شماره 24 )، 90 - 77 .
27 . کنبای، شیلا.(1382). نقاشی ایرانی. برگردان مهدی حسینی. تهران: دانشگاه هنر.
28 . کونل، ارنست.(1387). " تاریخچۀ نقاشی مینیاتور و طراحی "سیری در هنر ایران. ج . 5. ترجمه پرویز مرزبان. تهران:علمی و فرهنگی.
29 . گرابر، اولگ.(1390). مروری بر نگارگری ایرانی. برگردان مهرداد وحدتی دانشمند. تهران: فرهنگستان هنر.
30 . گری، بازیل.(1392). نقاشی ایرانی. ترجمه عربعلی شروه. تهران: دنیای نو.
31 . میرزایی، بنفشه؛ و علی مرادخانی.(1398). بازتاب مهرپرستی در نقوش سفالینه های نیشابور در دورۀ سامانیان. رهپویه هنر. (شماره 2 ) 57 - 47 .
32 . نوری، نجمه.(1393). بررسی و مطالعۀ تطبیقی مجموعه سفالهای گلابه ای منقوش رنگارنگ خزانه موسسه  فرهنگی موزههای بنیاد". پایان نامه کارشناسی ارشد. .اصفهان: دانشگاه هنر.
33 . هراتی، محسن.(1395). سیر تحول نقوش سفالینه های ایران از دورۀ سامانی به دورۀ سلجوقی". پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
34 . هروی، دوستمح.(1372). دیباچۀ مرقع بهرام میرزا".  کتاب آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس.
35 . همپارتیان، تیرداد.(1382). نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی سفالینه های نیشابور" . پایان نامه کارشناسی ارشد.تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
36. Blair, Sheila. (2012). “On Giving to Shrines”. Gift of the Sultan. Linda Komaroff & Others. Los Angeles: Museum of Art and New Haven: Yale University.
37. Roxburgh, David. (2000). “Kamal al-Din Bihzad and Authorship in Persianate Painting”. Muqarnas. (vol 17), pp119-146.
38. Peck, Elsie H. (1992). “Clothing VIII. In Persian from the Arab conquest to the Mongol invasion”. Encyclopaedia Iranica. in: https://iranicaonline.org/articles/clothing-viii#prettyPhoto[2022/03/27]
39. Wilkinson, Charles. (1973). Nishapur, Pottery of the Early Islamic Period. New York: The Metropolitan Museum of Art.
40. Wilkinson, Charles. (1986). Nishapur, some early Islamic buildings and their decoration. New York: The Metropolitan Museum of Art.
41. URL1:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452163?ft=Rustam+and+Isfandiyar+begin+their&offset=0&rpp=40&pos=1[2022/03/16]
42. URL2:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452150?ft=shangul+stirs+the+khaqan&offset=0&rpp=40&pos=1[2022/03/16]
43. URL3:https://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2012/arts-of-the-islamic-world/lot.517.html[2022/03/16]
44. URL4:https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010320094[2022/03/16]
45. URL5:https://www.clevelandart.org/art/1959.249[2022/03/18]
46. URL6:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451820?ft=65.270.1&offset=0&rpp=40&pos=1[2022/03/18]
47. URL7:https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/samanids/art/13-1975[2022/03/18]
48. URL8:https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010320125[2022/03/18]
49. URL9:https://mkeshmiri.blogsky.com/1397/07/23/post-64/[2022/03/20]
50. URL10:http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Or_6810[2022/03/20]
51. URL11:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bowl,_Iran,_Nishapur,_9th-10th_century_AD,_ceramic_-_Linden-Museum_-_Stuttgart,_Germany_-_DSC03869.jpg[2022/03/22]
52. URL12:https://www.mia.org.qa/en/textiles/240-pottery/582-object2348[2022/03/22]
53. URL13:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/449495[2022/03/22]
54. URL14:https://artsandculture.google.com/asset/nishapur-bowl-unknown-iran-10th-century/6gFNKX9OltuNcQ[2022/03/22]
55. URL15:https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/25.+archaeological+artifacts/339961[2022/03/28]
56. URL16:https://collections.rom.on.ca/objects/450544/bowl-with-horse-rider-and-birds?ctx=7895362b-5527-4441-bfb9-cd5ff4af43cf&idx=0[2022/03/28]
57. URL17:http://searchcollection.asianart.org/view/objects/asitem/search@/25?t:state:flow=fafb5b5f-5042-48ca-bf8d-6cbbe2020cea[2022/03/28]