تحلیل و تاریخ‌گذاری نسبی مجموعة بین‌راهی چهل‌پایۀ شهرستان طبس

نوع مقاله : تاریخ معماری خراسان بزرگ

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری، گروه باستان شناسی دوران اسلامی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران

2 استادیار، گروه تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، ایران

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه باستان شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بیرجند، ایران

4 کارشناس باستان شناسی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی، بیرجند، ایران

چکیده

از گذشته تاکنون یکی از ملزومات راه‌های بین شهری برای کاروانیان یا مسافران وجود بنا‌های خدماتی و رفاهی با کار‌کرد‌های متفاوت بوده است. این ابنیه در گذشته بیشتر شامل تک‌بنا‌هایی مثل انواع کاروان‌سرا، چاپارخانه و آب‌انبار بودند. اما در معدود مناطقی از سرزمین ایران ابنیه خدماتی و رفاهی شناسایی شده که از چند سازۀ گوناگون با کاربری‌های مختلف، تشکیل شده-اند. این ابنیه عموماً در مناطقی ساخته شده‌اند که شرایط آب و هوایی مساعدی ندارند مانند مناطق گرم و خشک بیابانی یا نیمه‌بیابانی. یکی از این مجموعه بنا‌های شناسایی شده چهل‌پایه است که در مسیر راه باستانی خراسان – کرمان، قرار گرفته است. این مجموعه بنا که شامل کاروان‌سرا، آب‌انبار، پایاب و ... می‌باشد، در انتهای جنوبی بخش دیهوک شهرستان طبس و در داخل کویر لوت قرار گرفته است. در ارتباط با این مجموعه تاکنون پژوهش چندانی صورت نگرفته و تنها به‌صورت اجمالی پلانی از کاروان‌‌سرای آن ترسیم شده و توضیحاتی مختصر در مورد این سازه بیان شده است؛ اما در مورد فضا‌های گوناگون دیگر آن، کارکرد آنها و موارد دیگر، مطالبی منتشر نشده است. در حالی که این مجموعه بنا به دو دلیلِ برخورداری از چند سازۀ گوناگون با کاربری‌های متنوع و مراحل ساخت چند دوره‌ای آن، اهمیت زیادی در مطالعات تاریخ معماری داشته و ضرورت داشت که به آن بیشتر پرداخته شود. بر همین اساس اهداف اصلی پژوهش حاضر شامل بررسی و مقایسه کلی آثار این مجموعه، شناسایی کاربری احتمالی آنها و تاریخ‌گذاری تقریبی هر یک بنا‌های آن است. روش پژوهش حاضر توصیفی – تحلیلی بوده و شیوۀ گردآوری اطلاعات آن ترکیبی از مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای است. در پژوهش حاضر ضمن شناسایی کارکرد تمام ابنیه، چنین مشخص گردید که بنا‌های این مجموعه از میل‌های راهنما گرفته تا آب‌انبار و کارو‌ان‌سرا، تماماًکارکرد خدماتی داشته‌اند اما احتمالاً در دو یا چند دورۀ زمانی مختلف از قرن چهارم تاقرن سیزدهم هجری ساخته شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis and relative dating of the Chehel-Paye intersection complex of Tabas county

نویسندگان [English]

  • Aliasqar Mahmoodi 1
  • Hossein Sedighian 2
  • Seeyed Reza Rafei 3
  • Mohamamd Farjami 4
1 PhD Degree, Department of Archeology of the Islamic Era, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Iran
2 Assistant Professor, Department of History and Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University, Iran
3 M.Sc. Graduate, Department of Archeology, Faculty of Art and Architecture, Birjand University, Iran
4 Bachelor of Archeology, General Directorate of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts of South Khorasan, Birjand, Iran
چکیده [English]

From the past until now, one of the requirements of intercity roads for caravans or travelers has been the existence of service and welfare buildings with different functions. In the past, these buildings mostly included single buildings such as caravanserai's, chaparrs and water reservoirs. However, in a few areas of Iran, service and welfare buildings have been identified that are composed of several different structures with different uses. These buildings are generally built in areas with unfavorable weather conditions. Such as hot and dry desert or semi-desert areas. One of these identified buildings is Chehel-paye, which is located on the ancient Khorasan-Kerman road. This building complex, which includes a caravanserai, water reservoir, Payab, etc. This complex is located at the southern end of Deihuk section of Tabas county and inside Lut desert. Not much research has been done on this collection so far. Only a brief plan of the caravanserai is drawn and a brief description of the structure is given; But no information has been published about its various other spaces, their function and other cases. However, this complex was of great importance in the study of architectural history due to two reasons for having various structures with various uses and its multi-period construction stages, and it was necessary to pay more attention to it. Accordingly, the main objectives of the present study include reviewing and comparing the works of this collection, identifying their possible use and approximate dating of each of its buildings. The method of the present research is descriptive-analytical and the method of data collection is a combination of field and library studies. In the present study, while identifying the function of all buildings, it was found that the buildings of this complex, from guide bars to reservoirs and caravanserai's, had all service functions, but probably in two or more different time periods from the 10th to the 19th century AD. have been built.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chehel-Paye complex
  • Khorasan-Kerman Road
  • Tabas city
  • intermediate buildings
  • Islamic era
  1. ابن‌حوقل، ابی‌القاسم. (1366). سفرنامه ابن‌حوقل-ایران صوره الارض. ترجمه جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
  2. اسمعیلی جلو­دار، محمد اسماعیل؛ و جواد صفی­نژاد. (1388). «پیشنهادی در چگونگی طراحی شبکه تأمین آب در کاروان­سرای کویری نوگنبد بر پایۀ نتایج به‌دست‌آمده از بررسی باستان ­شناختی منطقۀ نوگنبد-اردکان در نائین». مطالعات باستان‌شناسی. (شماره 1)، 20-1.
  3. اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1340). المسالک و الممالک. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  4. افضل‌الدین کرمانی، احمد بن حامد. (1326). تاریخ أفضل. تصحیح مهدی بیانی. تهران: دانشگاه تهران.
  5. اعتماد­السلطنه، محمد­حسن. (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمد اسماعیل رضوانی. ج3. تهران: دنیای کتاب.
  6. افضل­الملک، غلامحسین. (1362). سفرنامه خراسان و کرمان. به‌کوشش قدرت­ الله روشنی. تهران: طوس.
  7. پیرنیا، محمد­کریم. (1390). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
  8. پیرنیا، محمدکریم؛ و کرامت‌الله افسر. (1370). راه و رباط. تهران: آرمین.
  9. ترکمان. اسکندر بیگ.‏ (1382). تاریخ عالم‏آراى عباسى. ج2. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
  10. ترک‌لادانی، صفورا؛ و علی‌اکبر کجباف. (1389). «کاروان و سیر کاروان­های تجاری در ایران عهد صفوی». پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام. (شماره 6). 52-33.
  11. جیهانی، ابوالقاسم ‌بن احمد. (1368). اشکال العالم. ترجمه عبدالسلام کاتب. مشهد: آستان قدس رضوی.
  12. حامد کرمانى‏، افضل‌الدین ابوحامد احمد. (1326). تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان‏. تصحیح مهدى بیاتى‏. تهران: دانشگاه تهران‏.
  13. حامی، احمد. (1358). راه ­های ایران در گذشته و آینده. تهران: مجلس.
  14. حبیب ­آبادی، محمد­علی. (1381). مکارم­الآثار در احوال رجال دوره قاجار. ج4. اصفهان: اداره کل فرهنگ و هنر استان اصفهان.
  15. زمرشیدی، حسین. (1374). مسجد در معماری ایران. تهران: کیهان.
  16. سالار بهزادى، عبدالرضا. (1384). بلوچستان در سال­هاى 1307 تا 1317 قمرى‏. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  17. سامی، علی. (1389). تمدن هخامنشی. ج2. تهران: سمت.
  18. سایکس، سرپرسی. (1336)، سفرنامه سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران. ترجمه حسین سعادت نوری، تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
  19. سیرو، ماکسیم. (1949). کاروانسراهای ایران و ساختمان­ های کوچک میان راه. ترجمه عیسی بهنام. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
  20. صداقت کیش، جمشید. (1386). «کاروانسراها». وقف میراث جاویدان. (شماره 58)، 65-42.
  21. صدیقیان، حسین. (1394). گزارش بررسی و شناسایی باستان شناختی بخش های گزیک و قهستان شهرستان درمیان. ج1. مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی، منتشرنشده.
  22. طباطبایی، لسان­الحق. (1385). «پایاب»، فرهنگ مردم. (شماره 17)، 30-26.
  23. عرفان ‏منش، جلیل.‏ (1376). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو. مشهد: بنیاد پژوهش­هاى اسلامى.‏
  24. قبادیانی. ناصرخسرو. (1384). سفرنامه ناصرخسرو. به‌کوشش محمود غنی­ زاده. تهران: اساطیر.
  25. کخ، هایدماری. (1387). از زبان داریوش. ترجمه پرویز رجبی. تهران: کارنگ.
  26. کیانی، محمد یوسف؛ و ولفرام کلایس. (1373). کاروانسراهای ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  27. کیانی، محمدیوسف. (1376). تزئینات وابسته به معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
  28. گابریل، آلفونس. (1371). عبور از صحاری ایران. ترجمه فرامرز نجد سمیعی. مشهد: آستان قدس رضوی.
  29. گریشمن، رومن. (1386). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. تهران: علمی و فرهنگی.
  30. محمد بن ابراهیم.‏ (1343). سلجوقیان و غز در کرمان‏. تصحیح محمد ابراهیم باستانى پاریزى‏. تهران: کتابخانه طهورى‏.
  31. محمودی‌نسب، علی‌اصغر. (1397). گزارش بررسی باستان­ شناسی بخش دیهوک و دهستان پیرحاجات شهرستان طبس. بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی.
  32. معماریان، غلامحسین. (1367). نیارش سازه ­های طاقی در معماری اسلامی ایران. ج1. تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت ایران.
  33. مقدسی، محمد بن احمد. (1361). أحسن التقاسیم. ج2. ترجمه علی‌نقی منزوى‏. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان‏.
  34. مؤمنی، کوروش؛ و همکاران. (1395). «بررسی تطبیقی ویژگی­های تزیینات آجرکاری خانه آخوند ابوی خرم ­آباد و خانه سوزنگر دزفول.» اثر. (شماره 73)، 142-123.
  35. میر احمدی. مریم. (1368). «راه­ های ایران در قرون نخستین اسلامی.» تحقیقات جغرافیایی. (شماره 14). 111-100.
  36. میر­خواند، محمد بن سید برهان­ الدین خاوندشاه. (1339). روضه­ الصفا. تهران، مرکزی.
  37. نراقی، حسن. (1352). «راه‌سازی کاروانسرای شاه‌عباسی و برخی از بناهای تاریخی فراموش‌شده باغ و عمارات تاج‌آباد نطنز عباس‌آباد شکارگاه و بند عباسی یا سد قهرود،» هنر و مردم. (شماره 127)، 73-57.
  38. هدایت، رضا­قلی. (1373). فهرس ­التواریخ. تصحیح هاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  39. ویسهوفر، یوزف. (1388). ایران باستان از 550 پیش از میلاد تا 650 پس از میلاد. ترجمه مرتضی ثاقب­ فر. تهران: ققنوس.
  40. Watson, Oliver. (2004). Ceramics from Islamic Lands. New York: Thames & Hudson.