واکاوی مناسبات اجتماعی( اهل فتی و جوانمردی) در تزیینات مسجد جامع تیموری روستای ازقد شهرستان مشهد

چکیده: بنابر شواهد تاریخی و اسناد، مسجد جامع ازقد از جمله مساجد روستایی بجای­مانده از دوره شاهرخ تیموری در خطه مشهد است که تزیینات چوبی، سنگی و نقاشی خاص آن، نوشتار حاضر را موجب شده است. مقاله در پی آنست که  به معرفی مسجد و  تزیینات وابسته به معماری آن اهتمام ورزیده، کاربری بنا را مورد مطالعه قرار دهد و با تحلیل کتیبه ها و نقوش تصویری شکل گرفته بر چوب، سنگ و نقاشی این فرضیه را مطرح کند که  اهل فتیان و جوانمردان- از گروه های قدرتمند اجتماعی خراسان در قرن 9 هجری - با توجه به سیاست های حکومتی شاهرخ تیموری بر آثار تزیینی این بنا تاثیر گذار بوده و توانسته اند خط و مشی فکری­شان را به شکل نگاره و خط در قالبی هنرمندانه و زیرکانه بیان نمایند. تزیینات چوبی شامل دَرِ منبت­کاری با نقوش و مفاهیم بکاررفته روی آن در واقع می­تواند مکمل کتیبه­های نقش­بسته بر ستون های داخل مسجد باشد. در دو کتیبه، حامی ساخت مسجد خواجه علی ازقدی ذکر شده که ساخت آن به سال­های 833 و 834 هجری قمری برمی­گردد. تحلیل کتیبه­های مسجد، در انواع تاریخی، اجتماعی، مذهبی و ثنایی  صورت پذیرفته است. بررسی کاربری بنا به این نتیجه منجر شد که علیرغم نظر کارشناسان میراث فرهنگی مشهدبا عنایت به کتیبه­های موجود، از ابتدا کاربری مسجد داشته است.  تزیینات چوبی شامل  منبت عناصر تصویری و کتیبه بر دَرِ ورودی و ستون های داخلی، تزیینات سنگی در پایه ستون­ها و کتیبه­های حکاکی بر آنها نقش شده و نقاشی در قالب کتیبه، پاطاق هشتی ورودی را آراسته است. نقوش و اعداد به­کاررفته در عناصر مختلف آثار تزیینی وابسته به معماری از جمله گل­های چند پَری، شمسه، ترنج، سواستیکا و سرو نمادهایی هستند که احتمالا در روزگار خود قابلیت فهم وخوانش داشته­ و نشان از وجود گروه­های اجتماعی بویژه اهل فتی دارد که مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. مکمل این فرضیه، استفاده از عبارات، اصطلاحات و واژگانی است که در کتیبه های ستون روبروی محراب، همچنین پایه سنگی ستون های داخلی مسجد  حَک بوده  و نشان از آیین فتیان و جوانمردی دارد. علاوه بر این، نقوش حکاکی بر چوب، سنگ و تنوع فرم ستون­ها و پایه­ستون­ها، زیبایی این بنای ساده روستایی را دوچندان نموده است.رویکرد تحقیق کیفی به روش شمایل­نگاشتی است که سعی شده است معانی مستتر در کتیبه­ها و آرایه­های منقوش در مسجد مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند. روش کلی تحقیق توصیفی، تحلیلی و تاریخی بوده و جمع­آوری اطلاعات بر اسناد کتابخانه­ای و پژوهش­های میدانی استوار است. لازم به یادآوری است تمامی تصاویر توسط نگارنده عکاسی شده است.