قراول‌خانه در دشت مشهد: منزلگاهی در کنار راه باستانی آسیای مرکزی به فلات ایران

نوع مقاله : تاریخ هنر خراسان بزرگ

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران، ایران

2 استاد، گروه باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران (نویسنده مسئول)

چکیده

دشت مشهد در شمال شرقی ایران، به دلیل موقعیت طبیعی و خاص‌ خود، یکی از مسیرهای تأثیرگذار در تجارت بین آسیای مرکزی و فلات ایران بوده است. در کنار بیابان‌های بی‌آب ‌وعلف و کو‌ه‌های مرتفع آسیای مرکزی، دشت مشهد مسیر مناسبی برای عبور کاروان-های تجاری در این منطقه بوده است، اما اطلاعات باستان‌شناسی محدودی از این منطقه در اختیار داریم. محوطه باستانی قراول‌خانه در شرق دشت مشهد، یکی از محوطه‌های مهم و کلیدی در بستر دشت است که بر روی یک تپه مرتفع طبیعی مشرف به کشف‌رود، در کنار راه باستانی آسیای مرکزی به فلات ایران واقع‌شده است. هدف این پژوهش که با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته پاسخی بر این پرسش است که یافته‌های فرهنگی محوطه شامل چه دوره‌های استقراری است و محوطه ازنظر کارکردی بر چه اساسی شکل‌گرفته است؟ یافته‌ها در بررسی میدانی با روش نمونه‌برداری پیشامدی جمع‌آوری و سپس مطالعه و مقایسه نسبی روی آن‌ها صورت گرفت. در مطالعه یافته‌های سطحی این محوطه، چهار گونه سفالی و سه دوره استقراری شامل مفرغ، اشکانی و ساسانی شناسایی گردید، که به نحوی نشان‌دهنده ارتباط بیشتر دشت مشهد با فرهنگ‌های آسیای مرکزی (بویژه نواحی جنوب شرقی ترکمنستان) نسبت به فلات ایران است. شواهد نشان ‌می‌‌‌دهد در هر دوره که بستر مناسبی برای ارتباط میان آسیای مرکزی و فلات ایران به‌ویژه ازنظر تجاری فراهم می شد، شاهد شکل‌گیری محوطه‌های باستانی از نوع قلعه‌ها و کاروان‌سراها در این مسیر، جهت تأمین امنیت هستیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Qaravolkhaneh in the plain of Mashhad: a station along the ancient road from Central Asia to the plateau of Iran.

نویسندگان [English]

  • Ali Akbar Eshghi 1
  • Reza Mehrafarin 2
1 PhD Candidate, Department of Archaeology, Faculty of Art and Architecture, Mazandaran University Mashhad plain in northeastern Iran
2 Professor, Department of Archeology, Faculty of Art and Architecture, Mazandaran University Mashhad plain in northeastern Iran
چکیده [English]

Mashhad plain in northeastern Iran, due to its natural and special location, has been one of the influential routes in trade between Central Asia and the Iranian plateau. Along with the waterless deserts and high mountains of Central Asia, the Mashhad plain has been a good route for caravans to pass through this area, but we have limited archaeological information from this area. The ancient site of Qaravolkhaneh in the east of Mashhad plain is one of the important and key sites in the plain bed, which is located on a high natural hill overlooking Kashfarud, next to the ancient road from Central Asia to the Iranian plateau. The purpose of this research, which is done using library and field studies, is an answer to the question of what settlement periods the cultural findings of the site include and on what basis the site is functionally formed? Findings were collected in a field study by incidental sampling and then studied and compared. In the study of surface findings of this area, four types of pottery and three settlement periods including bronze, Parthian and Sassanid were identified, which somehow indicates the greater connection of Mashhad plain with Central Asian cultures (especially the southeastern regions of Turkmenistan) than the Iranian plateau. Evidence shows that in any period that provided a suitable platform for communication between Central Asia and the Iranian plateau, especially commercially, we see the formation of ancient sites such as castles and caravanserais on this route to provide security.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mashhad Plain
  • Lookout Post
  • Pottery
  • Bronze Age
  • Parthian Period
  • Sasanian Period
فهرست منابع
آریایی، علی، و کلودتیبو. (1375). «جزئیات تازه­ای پیرامون ابزار دیرینه‌سنگی ساخته‌شده از قلوه‌سنگ به‌دست‌آمده در خراسان». ترجمه آ. همپارتیان. اثر. (شماره 26-27)، 131-120.
افشاری، لیلا، و امیر صادق نقشینه. (1393). «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال­های دوره اشکانی گورستان سنگ شیر همدان». پژوهش­های باستان‌شناسی ایران. (شماره 7)، 132-113.
ایروانی‌قدیم، فرشید و همکاران.(1396). «فرهنگ بلخی-مروی و دشت گرگان».پژوهشنامه خراسان بزرگ.(شماره 27)، 14-1.
باصفا، حسن، و محمدصادق داوری. (1399). «رهیافت باستان­شناسی چشم­انداز به‌منظور تبیین الگوی استقراری و فرهنگی حوضه کشف­رود (دشت مشهد) از دوره نوسنگی تا مفرغ میانی». پژوهه باستان‌سنجی.(شماره 2)،155-141.
باصفا، حسن. (1400). «تبیین و تحلیل سفالگری دوره مفرغ خراسان: مطالعه موردی محوطه شهرک فیروزه نیشابور». مطالعات باستان‌شناسی.(شماره 4)، 37-21.
بختیاری‌شهری، محمود. (1378).گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی آثار تاریخی شهرستان مشهد (مرحله دوم). سازمان میراث فرهنگی، گزارش منتشرنشده.
بختیاری‌شهری، محمود. (1381). «راه­های باستانی توس به نیشابور و آثار تاریخی مجاور آن‌ها». اثر.(شماره 33-34)، 346-319.
بهروزی‌فر، داوود، وهمکاران. (1399). «ارزیابی عوامل محیطی در شکل­گیری استقرارهای اشکانی دشت سرخس». پژوهه باستان‌سنجی.(شماره 2)، 126-107.
بیکرمان، یوزف، و همکاران. (1393). تاریخ ایران کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان.ج3. بخش دوم. ترجمهحسن انوشه،تهران:امیرکبیر.
تائو، وانگ. (1392). «پارت در چین». بازبینی اسناد تاریخی در شاهنشاهی اشکانیان. نوشتۀ وستا سرخوش کرتیس و سارا استیوارت. ترجمه مانی صالحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
ثعالبی، ابومنصور. (1368). تاریخ ثعالبی. ترجمه محمد فضایلی. تهران: نقره.
جعفری، عباس. (1376). گیتاشناسی ایران. ج2. تهران: سازمان جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
چهری،رامین، و همکاران. (1395). «بررسی و مطالعه سفال­های اشکانی شهرستان هرسین، بخش مرکزی». پیام باستان­شناس.(شماره 25)، 87-69.
حبیبی، سید خلیل، و همکاران. (1394). «شواهد فرهنگ­های پیش از تاریخی آسیای مرکزی در منطقه شمال­شرقی فلات ایران بر اساس بررسی روشمند تپه نادری مشهد». دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران. به‌اهتمام حسن هاشمی زرج‌آباد. مشهد، 19-1.
حبیبی، سید خلیل، و مرتضی حصاری. (1399). «بررسی و مطالعه بقایای تمدن خراسان بزرگ در حوضه آبریز رودخانه کشف­رود».پژوهشنامه خراسان بزرگ.(شماره 40)، 18-1.
خاراکسی، ایسیدور. (1392). منزلگاه‌های اشکانی. ترجمه علی‌اصغر میرزایی.تهران: ماهی.
خسروزاده، علیرضا، و ابوالفضل عالی. (1383). «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقه ماه­نشان (زنجان)».همایش بین­المللی باستان‌شناسی ایران حوزه شمال غرب. به‌کوشش مسعود آذرنوش. پژوهشکده باستان‌شناسی،70-45.
خسروزاده،علیرضا، و همکاران. (1394). «برهمکنش فرهنگی بخش‌های غربی ایران با شمال و جنوب بین‌النهرین در دوره اشکانی بر اساس طبقه‌بندی و گونه شناسی سفال اشکانی به‌دست‌آمده از فصل اول کاوش‌های قلعه یزدگرد». مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی میراث مشترک ایران و عراق.ج22. به‌کوشش سید صادق حسینی اشکوری. قم: مجمع ذخایر اسلامی،187-141.
دانا، محسن، و همکاران. (1391). «نمونه­برداری نظام­مند طبقه‌بندی‌شده در تپه برج نیشابور، خراسان».پیام باستان­شناس.(شماره 18)، 68-49.
داوری، محمدصادق.(1395). «تبیین گاهنگاری نسبی و مطالعات سنجش از راه دور به‌منظور تحلیل چشم‌انداز فرهنگی و
جغرافیایی محوطه‌های پیشازتاریخ حوضه کشف‌رود (شهرستان مشهد) از دوره نوسنگی تا مفرغ پایانی».پایان‌نامه کارشناسیارشد. نیشابور: دانشگاه نیشابور.
داوری، محمدصادق، و همکاران. (1397). «تبیین شاخصه­های سفالی اوایل دوره پارتی در حوضه کشف­رود: بر اساس گونه‌شناسی سفال‌های تپه اسماعیل‌آباد مشهد». مطالعات باستان­شناس.(شماره 1)، 94-75.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا.ج11.تهران: دانشگاه تهران.
سلوود، دیوید. (1393). «سکه­های اشکانی».تاریخ ایران کمبریج (جلد سوم، بخش دوم: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان).ترجمه حسن انوشه.تهران: امیرکبیر، 186-155.
سید سجادی، سید منصور.(1383).مرو؛ بازسازی جغرافیای تاریخی یک شهر بر پایه نوشته‌های تاریخی و شواهد باستان‌شناسی. تهران:پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور.
سید سجادی، سید منصور.(1396).باستان‌شناسی آسیای مرکزی. ج2.تهران: سمت.
سیدی، مهدی، و اشرف السادات میرکمالی. (1383).مشرق کم‌فروغ.مشهد:آهنگ قلم.
شکوهی،نعیمه، و زهرا دل­آرامی. (1383).تپه قلئورخانه. آرشیو سازمان میراث فرهنگی گردشگری خراسان رضوی.گزارش پرونده ثبتی، منتشرنشده.
شیندلر، هوتوم. (1356). سفرنامه خراسان، بخشی از کتاب سه سفرنامه (هرات، مرو، مشهد). به‌اهتمام قدرت‌الله روشنی. تهران:توس.
عارف­زاده، محمدامین، و همکاران. (1394). استان‌شناسی خراسان رضوی. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب­های درسی ایران.
عالی، ابوالفضل، و علیرضا خسروزاده. (1389).«قلعه قشلاق؛ محوطه بزرگ اشکانی در ماه‌نشان زنجان». پژوهش­های باستان‌شناسی مدرس، (شماره 3)، 92-76.
عباس‌زاده،حسین. (1380). گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی آثار تاریخی شهرستان قوچان (بخش مرکزی). معاونت پژوهشی میراث خراسان، گزارش منتشرنشده.
عشقی، علی‌اکبر. (1388). «کارگاه کاوش قره­دیب دیوار بزرگ گرگان: گونه شناسی و تحلیل‌های آماری سفال».پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
عشقی، علی‌اکبر. (1397). «مطالعه و بازنگری باستان‌شناختی دشت مشهد بر اساس تأثیرمؤلفه‌های زیستی در نحوه پراکنش محوطه‌های باستانی».گزارش شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات کوتاه 1396).به‌کوشش روح‌الله شیرازی،346-343.
علایی‌طالقانی، محمود. (1381). ژئومورفولوژی ایران. تهران: قومس.
علیزاده، عباس. (1383). تئوری و عمل در باستان‌شناسی با فصل‌هایی در زیست‌شناسی تحولی و معرفت‌شناسی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد و سازمان میراث فرهنگی کشور.
عنانی، بهرام، و فرشید ایروانی‌قدیم. (1400). «شواهدی از تمدن خراسان بزرگ (بلخی-مروی) در شرق کویر مرکزی، با استناد به محوطه بکندا- طبس». مطالعات باستان­شناس.(شماره 3)، 191-172.
قنبرزاده،هادی، و زین‌العابدین جعفرپور. (1383). «بیلان آب اقلیمی و تعیین تیپ‌های آب وهوایی در حوضه آبریزکشف­رود». جغرافیایی سرزمین.(شماره 3)، 78-64.
قومیلیو، ال. (1395). تاریخترک‌های باستان. با همکاری کامارو. ترجمه بیوک سلطانی، تهران: امیرکبیر.
گدار، آندره، و همکاران. (1366). آثار ایران. ج2.ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
گرگر، مک. (1368). شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان.ج2. مشهد: آستان قدس رضوی.
طایفه قهرمانی،نسرین. (1388). باستان­شناسی میدانی. تهران:طهوری.
طغرایی، محمود، و حسن نامی. (1399). «معرفی و بررسی مسجد جامع تابران توس با تکیه‌بر نتایج کاوش­های باستان­شناسی».مطالعات باستان­شناسی دوره اسلامی. (شماره 1)، 68-60.
طهماسبی‌زاوه، حامد، و فرشید ایروانی‌قدیم. (1394). «تپه حصار دامغان و فرهنگ بلخی-مروی».پژوهشنامه خراسان بزرگ.(شماره 21)، 106-73.
لباف‌خانیکی، میثم. (1387). «سفال­های ساسانی شمال شرق ایران طبقه‌بندی، مقایسه و تحلیل بر اساس ویژگی­های شکلی». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. (شماره4-186)، 177-143.
لباف‌خانیکی، رجبعلی. (1391). «مرور فعالیت­های باستان‌شناختی خراسان از آغاز تاکنون». مجموعه مقالات 80 سال باستان‌شناسی ایران. ج1. به‌کوشش حسن­زاده و میری.تهران: نشر پازینه،169-137.
لشکرنویس،سید محمد. (1356). سفرنامه مرو، بخشی از کتاب سه سفرنامه (هرات، مرو، مشهد). به‌اهتمام روشنی زعفرانلو.تهران:توس.
مافی، فرزاد، و همکاران. (1388). «توصیف، طبقه‌بندی و گونه شناسی سفال دوره اشکانی شهرستان قروه (کردستان)». پیام باستان‌شناس. (شماره 12)، 104-85.
محسنیان‌راد، مهدی.(1366). «سفر سیاحان به خراسان». مشکات.(شماره 16)، 195-183.
محمدی‌فر، یعقوب، و مهدی فلاح‌مهنه. (1394). «دوره اشکانی در شمال شرق ایران؛ محوطه‌های نویافته دشت درگز». دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران. بیرجند: چهاردرخت،16-1.
مرادنژاد، رحیم بردی. (1399). «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو». پژوهشنامه خراسان بزرگ. شماره (38)، 90-73.
مزاری‌مقدم، حسین. (1395). »تحلیل چشم انداز فرهنگی و الگوهای استقراری عصر آهن حوضه آبریز کشف رود (شهرستان مشهد)».پایان‌نامهکارشناسی ارشد، نیشابور: دانشگاه نیشابور.
میرزایی،آزیتا. (1397). «بررسی باستان‌شناختی شهرستان قوچان».گزارش شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسیایران (مجموعه مقالات کوتاه 1395). به‌کوشش روح‌الله شیرازی.تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری،420-415.
سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (1384).فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور حوضه آبریز شرق ایران و قره‌قوم. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
نامی، حسن، و سید مهدی موسوی­نیا. (1398). «بررسی باستان­شناسی محوطه­های اشکانی شهرستان درگز،شمال شرق ایران». مطالعات باستان‌شناسی. (شماره 1)، 252-233.
نظری، فرهاد، و ذات­الله نیک­زاد. (1392). «بازشناسی مسیر هجرت امام رضا(ع) در ایران بر اساس آثار و اماکن تاریخی». اثر. (شماره 62)، 123-107.
نگهبان،عزت‌الله، و همکاران. (1345).گزارش بررسی‌های شمال شرقی ایران.آرشیو سازمان میراث فرهنگی، منتشرنشده.
وحدتی، علی‌اکبر، و رافائل بیشونه. (1393).«گزارش مختصر فصل دوم کاوش در تپه چلو، دشت جاجرم،شمال­شرقی ایران». گزارش­های سیزدهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران، 324-320.
وحدتی، علی­اکبر، و پل فرانکفورت. (1389). «گزارش مقدماتی گمانه­زنی در تپه دامغانی سبزوار، بهار 1387».باستان­شناسی و تاریخ.(شماره 2)، 36-17.
وحدتی،علی‌اکبر. (1394). «عصر مفرغ و آهن در خراسان (3000تا 500پ م)».گذری بر باستان‌شناسی خراسان. به‌کوشش میثم لباف‌خانیکی، نشر میراث فرهنگی.
وزارت فرهنگ و آموزش عالی. (1362).گزارش فعالیت‌های پژوهش، حفظ واحیا میراث فرهنگی در سال 1362.بی­جا: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
هرینک، ارنی. (1376). سفال ایران در دوره اشکانی. ترجمه حمیده چوبک. تهران:میراث فرهنگی.
-Azarnoush, M. (1994).The Sassanian manor house at Hajiabad, Iran. Firenze, (Le lettere).
Basafa, Hassan and Rezaei, Mohammad Hossei.(2014).n Evidence of Cheshmeh Ali Culture in Chenaran Plain
(Northeastern Iran).15-10,Archaeology.
-Biscione, Raffaele. (1977). ‘The crisis of central Asian urbanization in II millennium BC and villages as an alternative system”in:LePlateau Iranian Et L'Asie Centrale Desoriginrs a La Conquete Lslanique, Paris: Editions Ducentre National De Recherche Scientifique. 113-127.
-Boucharlat, R, and Olivier lecomte. (1987).Fouilles de Tureng Tepe (les periodes sasanides et islamiques).Paris: center de recherches archeoloiques.
-Brunner, Christopher. (1978).Sasanian stamp seals in the Metropolitan museum of art.New York.
- Cellerino, A. (2008).”La ceramic”. In: Nisa partica. Ricerche nel compleso monumentale
Arsacide. Monografie di Mesopotamia IX. Invernizzi, A., Lippolis, C. (Eds.)
,Le Lettere, Firenze, 269–316.
-Dupree, Louis. (1958).Shamshir Ghar: historic cave site in Kandahar province, Afghanistan, (volume46),part :2,New York: American museum of natural history.
-Гаибов В.А, Кошеленко Г.А, Требелева. Г.В. (2008) .ЮГО-ЗАПАДНЫЙ РАЙОН МЕРВСКОГО ОАЗИСА (ПАРФЯНСКИЙ И САСАНИДСКИЙ ПЕРИОДЫ) ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ, ФИЛОЛОГИИ, КУЛЬТУРЫ, МОСКВА.
-Francfort, Henri Paul. (1994). "The Central Asian dimension of the symbolic system in Bactria and Margiana".Antiquity, 68 (259), 406-418.
-Hertzfeld, E. (1942). “Damascus: studies in architecture”. Arts Islamica, (vol 9), 1-53.
-Hiebert, Fredrik. (1992).“bronze age oasis settlements of central Asia”.Ph.D thesis, Harvard University.
-Houal, Jean. (2016).“The Hellenistic period through the ceramic of the Termez (Uzbekistan) and Balkh (Afghanistan)”. IARPotHP, edit: jap and kogler, 465-478.
-Jones, Rhys. (1966).“Reconstructing the Rural Economy of a Medieval Site in N.E. Iran; A Report on the Mammalian Remains from the Great Cave of  Moghan”, Iran(Vol. 4), 29-33.
-Kaim,Barbara. (2008). “The Parthian settlements in the Serakhs oasis”.PARTHICA,129-134.
-Keall, E,J, and Keall. )1981(. “The Qaleh-I Yazdgird pottery:A statistical approach”.Iran, (XIX),London 33-80.
-Кошеленко.Г.А. (1977).Родина  парфян здательство  ,Советский  художник..
-Lyonnet, B. (2012).”Questions on the Date of the Hellenistic Pottery from Central Asia (Ai Khanoum, Marakanda and Koktepe)”.Ancient Civilizations from Scythia to Siberia 18, 143-173.
-Lyonnet,B. (2013).“La céramique de la maison du quartier sud-ouest d’Aï Khanoum”.in:Fouilles d ’Ai Khanoum.Lecuyot,Guy,IX,Paris.
-Masson,V,M. (1988).Altyn-Depe. translated: Henry Michael, Philadelphia: university of Pennsylvania.
-Olbrycht, M. (2015).”Parthian Cities and Strongholds in Turkmenistan”.international journal of Eurasian studies, (vol.II), 117-125.
-Orton ,C& Tyers,P& Vince,A. (2007).Pottery in archaeology.Cambridge university press.
-Пилипко В. (1978).” Ярык-депе:.КДX. Вып, (7), 14-31.
-Пилипко В. Н.(2001).“ Итоги разведывательного изучения поселения аршакидского времени Янык-депе (Южный Туркменистан)”. ПИФК.Вып, (11),178-192.
-Пилипко.В, Н. (2015).СТАНОВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ПАРФЯНСКОЙ КУЛЬТУРЫНА ТЕРРИТОРИИ ЮЖНОГО ТУРКМЕНИСТАНА.,Санкт-Петербург:РОССИЙСКАЯ АКАДЕМИЯ НАУК
ИНСТИТУТ АРХЕОЛОГИИ.
-Priestman, S. (2013).“ Sasanian Ceramics from the Gorgan Wall and Other Sites on the Gorgan Plain”.in: Persia's Imperial Power in Late Antiquity, The Great Wall of Gorgan and frontier landscapes of Sasanian Iran. British Institute of Persian Studies Archaeological Monograph Series II, Oxbow: Oxford, 447-534.
-Puschnigg, G. (2006). Ceramic of Merv oasis: recycling the city, California: left coast press.
-Ricciardi.R, v. (1980).”Archaeological survey in the upper Atrak valley (Khorasan,Iran): preliminary report”.Mesopetamia, (XV), 51-72.
-Rice,P. (1987).Pottery analysis.the University of Chicago press.
-Salvatori, S. (1998).“The bronze age in Margiana, in the Archaeological Map Of The Murghab Delta; Preliminary Reports 1990-95”.edited by: Gubaev, Kushelenco, Tosi, Roma, 47-55.
 
-Sarianidi, Victor. (2007).Necropolis of Gonur.Athens: Kapon editions.
-Trinkaus, Kathryn. (1986).“Pottery from the Damghan plain, Iran:choronology and variability from the Parthian to the early Islamic periods”.Studia iranica, 23-88.
-Vahdati, A, A. (2018).“Reliminary report on the Archaeological Survey in Esfarayen county, NortheasternIran”..AMIT, 253-279.
-Wenke, Robert John. (1975).“Imperial investments a and agricultural developments in Parthian and Sasanian Khuzestan: 150 B.C. to A.D. 640.Ph.D thesis, university of  Michigan.
-Wheeler, sir Mortimer. (1962). Charsada: a metropolis of the north-west frontier, Oxford: Oxford university press.
 
سایت های اینترنتی و نرم افزار ها
-نرم افزار گوگل ارت.