بررسی باستان‌شناسی معدن‌کاوی و کارگاه‌های صنعتی استحصال فلز در منطقه طبس خراسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه مازندران

2 دانشگاه مازندران - دانشکده هنر و معماری- گروه آموزشی باستان شناسی

3 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران

4 پژوهشگاه میراث فرهنگی- پژوهشکده حفاظت و مرمت

چکیده

تجمع معادن غنی از انواع فلزات در منطقه خراسان بزرگ و پیشینه درخشان در تولید آثار فلزی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی سبب شد تا متون ومنابع کهن همواره بر پویایی فلزکاری در ولایات شمال شرقی و جنوب شرقی ایران تأکید ورزند.این مناظق به دلیل داشتن معادن غنی فلزی از گذشته‌های دور تاکنون از اهمیت زیادی برخودار بوده است. هر چند در سالیان گذشته تحقیقات جدیدی در رابطه با مطالعة استخراج کانی از معادن باستانی و ذوب این کانی‌ها در مناطق مذکور انجام شده است اما درخور استعدادهای فرهنگی- تاریخی این پهنة فرهنگی نبوده است. شهرستان طبس در استان خراسان جنوبی در حاشیه‌ی کویر لوت در محاصره دو تا از خشک ترین و گرم‌ترین کویرهای ایران یعنی کویر لوت در شرق و دشت کویر در غرب و شمال غرب قرارگرفته است.. در این منطقه فرهنگی شواهد بسیار زیادی از محوطه های ذوب و همچنین کانسارهای معدنی وجود دارد که هم از لحاظ شواهد ذوب و استحصال فلز و هم به واسطۀ وجود شواهد استخراج فلزحائز اهمیت است
طی بررسی‌های میدانی باستان‌شناسی در سالهای 1394، 1397و 1400 در این پهنه فرهنگی 3 معدن و 12 محوطه ذوب فلز مورد کشف قرارگرفته است که بیانگر نقش و اهمیت معدن‌کاوی و فلزگری کهن در حیات اجتماعی و اقتصادی آن است. این پژوهش سعی دارد با استناد به نتایج بررسی روشمند میدانی باستان‌شناسی، متون و منابع نوشتاری ، با روش توصیفی- تحلیلی شواهد مرتبط با صنعت فلزکاری، فنّاوری ذوب و نوع ....

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Archaeological survey of mining and Melting Industrial Workshops in Tabas Khorasan area

نویسندگان [English]

  • zabeholah masoudi 1
  • abed taghavi 2
  • hasan hashemi zarjabad 3
  • parasto naeimi 4
1 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه مازندران
2 University of Mazandaran - Faculty of Art and Architecture - Department of Archeology
3 University of Mazandaran - Faculty of Art and Architecture - Department of Archeology
4 Cultural Heritage Research Institute - Conservation and Restoration Research Institute
چکیده [English]

Accumulation of metal-rich mines in Great Khorasan region and brilliant history in the production of metal works from prehistoric times to the Islamic era caused ancient texts and sources to always emphasize the dynamics of metalworking in the northeastern and southeastern provinces of Iran.. Tabas city is located in South Khorasan province .There are many evidence of melting sites as well as mineral deposits in this cultural it is important in terms of evidence of melting and metal extraction and through the existence evidence of metal extraction. During archeological studies in 2015 and 2018 and writers’ field visit in the year 2021 in this cultural zone, have discovered 3 mines and 12 metal smelting sites. This research tries based on the results of archaeological field methodological study, texts and written sources, descriptive – analytical method to identify the evidence related to metallurgy industry, smelting technology and type of extracted ore deposit .With the studies done, typology and comparative comparison of the discovered slag with the known metal centers, it seems that the composition of the slag includes the main elements of iron, lead and copper, Archaeological field studies performed in mines and metal smelting sites identified show that metallurgists in this area used open and underground methods to extract minerals and after transferring mineral parts to workshops and smelting furnaces, they used roasting method for melting metals. Cultural materials (pottery) obtained from around the only furnace discovered show that this mine will cover the ages (Seljuk to Timurid).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Archeological Study
  • Ancient Metallurgy
  • Melting remains
  • Tabas
  • Mining
فهرست منابع
آرشیو سازمان نقشه‌برداری کشور.
آقانباتی، سید علی. (1383). زمین‌شناسی ایران. تهران: سازمان زمین‌شناسی کشور.
ابن‌حوقل. (1345). صوره الارض. ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
امینی، محمود. (1385). جغرافیای تاریخ شهرستان طبس. یزد: نیکو روش.
بیگی‌هرچگانی، طیبه، و همکاران. (۱۳۹۴). «پژوهش­های آرکئومتالورژی و معدنکاری کهن در خراسان جنوبی (با تکیه‌بر بررسی­های باستان­شناسی و آزمایش‌های پتروگرافی)». دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. مشهد: بی‌نا.
حاجی علی‌لو، سولماز، و هایده لاله. (۱۳۹۲). «بررسى باستان­شناختى پهنة فرهنگى نیشابور از منظر معدن­کاوی و فلزکاری کهن در دوران اسلامى». پژوهش­های باستان­شناسی ایران. (شماره 5)، ۱۲۰-۱۰۱.
طلایی، حسن. (1381). «تکنولوژی فلز گری کهن در تپه سگزآباد دشت قزوین». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. (شماره 164)، 547-564.
عباس‌نژادپرستی، رحمت. (1376). طرح پژوهشی فلزگری در منطقه جنوب شرق. دانشگاه سیستان و بلوچستان: منتشرنشده.
عنانی، بهرام. (1394). گزارش بررسی باستان­شناسی شهرستان بخش دستگردان شهرستان طبس. بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خراسان جنوبی. منتشرنشده
فرمانی انوشه، نازیلا، و سیده نرگس ساداتی. (1394). «نگرشی ژرف به عنصر مس و کانی­های همراه (دهنج، توتیا و روی) (در شعر فارسی با رویکرد زمین­شناسی)». مجموعۀ مقاله­های دهمین همایش بین­المللی ترویج زبان و ادب فارسی. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.
فیضی، فرانک. (1382)، «مس و کانسارهای آن.» آموزش زمین‌شناسی. (شماره 34)، 26-30.
قاسم­نژاد، مریم (۱۳۹۶). «بررسی باستان­شناسی محوطه­های فلزگری کهن در شمال شرقی خراسان جنوبی مطالعه موردی: منطقه زیرکوه». پایان­نامه کارشناسی‌ارشد. بیرجند: دانشگاه بیرجند.
قاسم­نژاد، مریم، و همکاران. (۱۳۹۶). «معرفی کارگاه­های صنعتی کهن ذوب فلز با تکیه‌بر مطالعات باستان­شناسی (مطالعه موردی منطقه زیر کوه)». سومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. تهران: بی‌نا.
کاشکی، محمدتقی. (1379). طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور (پوشش گیاهی منطقه فردوس). تهران: موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع.
محمودی‌نسب، علی‌اصغر. (1397). بررسی باستان­شناسی بخش دیهوک و دهستان پیر حاجات شهرستان طبس، بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی. منتشرنشده
مستوفی، حمدالله. (1362). نزهه القلوب. تصحیح گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب.
مقدسی، محمد بن احمد. (1361). احسن التقاسیم فی معرقه الاقالیم. ج2. ترجمه علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
موسویان، سید محمدمهدی، و همکاران. (1399)، «ارزیابی تأثیر واگذاری معادن بر وضعیت آسیب‌پذیری بوم نظام­های شهرستان طبس». مدیریت بیابان. (شماره 15)، 178-161.
موسوی‌حاجی، سید رسول، و همکاران. (1398). «سفال دوره اسلامی سیستان.» مجموعه مقالات شهر سوخته هنر و باستان‌شناسی حوزه دلتای رودخانه هیرمند از آغاز تا دوره تیموری. به کوشش سید منصور سید سجادی. تهران: فرهنگستان هنر.
نظافتی، نیما، و همکاران. (۱۳۹۶). «نقشه راه مطالعات معدنکاری و فلزکاری کهن در ایران.» پژوهه باستان‌سنجی. (شماره ۱)، ۹۸-۷۷.
نظافتی، نیما. (1396). «مروری بر زمین‌شناسی و منابع معدنی دشت لوت و اهمیت آن‌ها در معدن کاری کهن». مجموعه مقالات فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخ بیابان لوت. تهران: موزه ملی ایران.
نوری‌زاده، سمیه، و همکاران. (۱۳۹۲). تدوین سند راهبردی شهرستان طبس. معاونت استانداری و فرمانداری ویژه شهرستان طبس.
نیکزاد، میثم، و همکاران. (1397). «پژوهشی بر فعالیت­های معدن‌کاوی و ذوب فلز باستان در شهرستان خوسف، خراسان جنوبی». مجموعه مقالات همایش باستان­شناسان جوان. تهران: بنیاد ایران­شناسی.
هاشمی زرج‌آباد، حسن. (۱۳۹۲). «بررسی باستان­شناسی بخش شوسف نهبندان معرفی مراکز ذوب فلز». اولین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. بیرجند: بی‌نا.
هاشمی زرج‌آباد، حسن، و همکاران. (1395). «پژوهش باستان‌شناسی ذوب فلزات در شرق ایران مطالعه موردی محوطه مسگران یکی از بزرگ‌ترین کارگاه­ها­ی ذوب فلز در خراسان جنوبی». مجموعه مقالات قهستان در دینه. به‌کوشش رضا خزاعی و بهرام عنانی. بیرجند: چهار درخت.
هاشمی ­زرج­آبادی، حسن، و عابد تقوی. (1391). «پژوهش­های باستان­شناسی معادن کهن در خراسان جنوبی، مطالعة موردی نویافته­های مراکز کهن ذوب فلز شوسف نهبندان». مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. (شماره 25)، 170-145.
هیل، دونالد. (1381). «استخراج معدن در دوره اسلامی». ترجمه شهرام زارع. باستان پژوهی. (شماره 10)، 17-22.
Chegini, N, and et al. (2000). Preliminary report on archaeometallurgical investigations around the prehistoric site of Arisman near Kashan, western central Iran". Berlin, Archaologiche Mitteilungen Aus Iran und Turan. (vol 32), 281-318.
Nezafati, N. and et al. (2008). "New insights into the ancient mining and metallurgical researches in iran". Ancient Mining in Turkey and the Eastern Mediterranean. Turkey: Atilim University.
Nikzad, M, and et al. (2016). "An investigation of ancient mining and metallurgy activities in Khosf county, South Khorasan province, Eastern edge of Lut Desert, Iran". The Journal Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan. (vol 48), 59-76.
Oudbashi. Omid, and et al. (2012). Bronze in Archaeology: A Review of the Archaeometallurgy of Bronze in Ancient Iran, Copper Alloys - Early Applications and Current Performance Enhancing Processes, Ed. Luca Collini, InTech, Rijeka, Croatia.
Thornton, C. P. (2009). “The emergence of complex metallurgy on the Iranian plateau: Escaping the
              Levantine paradigm”. Journal of World Prehistory. (vol 22), 301-327.
Hashemi Zarjabad, H, and et al. (2015), "Archaeological Investigation of Metal Smelting In Eastern Iran, Case Study: Mesgaran Area, One of the Most Ancient Metal Smelting Plants in South Khorasan". International Journal of Review in Life Sciences. (vol 8), 1092-1104.
        URL 2: https://Google Earth.Com2021
        URL 3: https://Google Earth.Com2021
        URL 4: https://Google Earth.Com2021
        URL 5: https://Google Earth.Com2021
         URL 6: https://ncc.gov.ir/
         URL 7: https://ncc.gov.ir/
         URL 8: https://ncc.gov.ir/     
         URL 9: https://Google Earth.Com2021
         URL 10: https://Google Earth.Com2021