میدان در عصر تیموری: پژوهشی در ساختار میدان‌های شهری و مجموعه‌های معماری مرتبط با آن در قرون هشتم و نهم ه.ق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی دوران اسلامی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

10.22034/jgk.2024.335613.1040

چکیده

مجموعه‌های معماری احداث شده در طول دوره تیموری را می‌توان از لحاظ نحوه استقرار بناها به سه دسته مجموعه‌های مستقر در دورتادور یک محوطه میانی، مجموعه‌های مستقر در دو سوی یک خیابان و مجموعه‌های مستقر در دو سمت یک بنای مرکزی تقسیم کرد. دسته اول از این نوع مجموعه‌ها که بر پایه استقرار ابنیه مستقل در دو یا چهارسمت یک محوطه مرکزی شکل می‌گرفته‌اند، هم در نقش میدان‌های شهری و هم در ردیف مجموعه‌های معماری موقوفه ظاهر شده‌اند. این شکل از مجموعه‌سازی که در آن ساختار حیاط‌های چهارایوانی و کاربری میدان‌های شهری، به صورت توامان، قابل مشاهده است را می‌توان از عوامل موثر بر تحولات ساخت و طراحی میدان در دوره‌های بعدی شهرسازی و معماری ایران محسوب نمود. این پژوهش قصد دارد تا با اتکا به منابع تاریخی و مستندات باستان‌شناسی موجود، به تحلیل ساختار و همچنین مطالعه نحوه استقرار ابنیه در این گونه از مجموعه‌های معماری دوره تیموری بپردازد و به این سوال اصلی پاسخ دهد که ساختار این مجموعه‌های میدانی چگونه بوده و چه وجوه اتفراق و تشابهی با یکدیگر داشته‌اند؟ اطلاعات این مقاله با روش‌های کتابخانه‌ای، مشاهده بصری و مقایسه یافته‌های حاصله گردآوری شده و پژوهش با روش تحلیلی-تاریخی صورت گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که هردو دسته میدان‌های شهری و مجموعه‌های معماری بر پایه اصل قاش‌سازی که عمدتا میان دو بنای مدرسه و خانقاه بوده، شکل گرفته و توسعه یافته‌اند. تفاوت شاخص آنها را نیز می‌بایست در ارتباط دسته اول و عدم ارتباط دسته دوم با راه‌های اصلی در شهر عنوان داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Square in The Timurid Era: A Study on the Structure of Urban Squares and Related Architectural Complexes in the Eighth and Ninth Centuries AH

نویسندگان [English]

  • Shahin Garakani Dashteh 1
  • Mohammad Mortezaei 2
1 Ph. D of Archaeology, Department of history and Archaeology, Faculty of Humanities, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Archaeology Department of Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Tehran, Iran
چکیده [English]

Architectural complexes built during the Timurid period can be divided into three categories in terms of the type of building: complexes located around a central area, complexes located on both sides of a street, and complexes located on both sides of a central building. The first category of this type of complex, which is formed based on the placement of independent buildings in two or four parts of a central area, has appeared both in the role of urban squares and in the type of endowment architectural complexes. This form of complex construction in which the structure of four-aisled courtyards and the use of urban squares can be seen simultaneously can be considered as one of the factors affecting the changes in the construction and design of the square in the later periods of urban planning and architecture in Iran. This research intends to analyze the structure and also study the location of buildings in this type of Timurid architectural complex, relying on existing historical sources and archaeological documents. The information of this article has been collected by library methods, visual observation, and comparison of the obtained findings and the research has been done by the analytical-historical method. The results of this study show that the difference between the index of urban squares and architectural complexes that have been built based on the structure of a square in the Timurid period has been in how they relate to the main roads in the city.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Square
  • Timurid Era
  • Samarqand
  • Herat
  • Yazd
 استرلین، هنری. (1393). هنر و معماری اسلامی. ترجمه غلامحسین علی مازندرانی. تهران: یزدا.
افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد. ج2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
آقابزرگ، نرگس آقابزرگ، و حشمت­الله متدین. (1394). «خاستگاه نظری میدان نقش­جهان». باغ نظر. (شماره 33)، 23-40.
اوکین، برنارد. (1386). معماری تیموری در خراسان. ترجمه علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
اهری، زهرا؛ و محسن حبیبی. (1386). مکتب اصفهان در شهرسازی (زبان­شناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری). تهران: دانشگاه هنر تهران.
اهری، زهرا. (1387). «ژرف­ساخت­های طراحی شهری: مبانی شهرسازی مکتب اصفهان». گردهمایی مکتب اصفهان: مجموعه مقالات معماری و شهرسازی. به‌اهتمام باقر آیت­الله زاده شیرازی. تهران: فرهنگستان هنر.
بارتولد، ولادیمر. (1336). الغ­بیگ و زمان وی. ترجمه حسین احمدی­پور. تهران: کتابفروشی چهر.
پوپ، آرتور آپم. (1387). «معماری دوره اسلامی سده هشتم ه.ق.». سیری در هنر ایران. ج3. به‌اهتمام آرتور آپم پوپ و فیلیس اکرمن. تهران: علمی و فرهنگی.
جعفرپورناصر، ساناز. (1392). «نظام توسعه ساختاری شهر تبریز در دوره ترکمانان تأثیر آن بر سازمان ارتباطی مابین مرکزشهر کهن با مرکز حکومتی جدید». دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی.
جعفرپورناصر، ساناز. (1396). «سازمان فضایی شهر تبریز در دوره ترکمانان و تأثیر آن بر نظام ارتباطی میان مرکز شهر قدیم با مرکز حکومتی جدید در پایتخت‌های صفویان». فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی. (شماره 4)، 80-65.
جیحانی، حمیدرضا، و مریم رضایی‌پور. (1396). منظر باغ. تهران: دانشگاه کاشان و پژوهشکده فرهنگ.
حافظ‌ابرو، شهاب‌الدین عبدالله. (1349). جغرافیای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان هرات. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حافظ‌ابرو، شهاب‌الدین عبدالله. (1395). زبده التواریخ. تصحیح سید کمال حاج سیدجوادی. تهران: اساطیر.
حجت، عیسی، و همکاران. (1398). «مطالعه تطبیقی ساختار کالبدی و کارکردی میدان صاحب آباد تبریز و میدان نقش‌جهان اصفهان در ادوار تاریخی». پژوهش‌های معماری اسلامی. (شماره 22)، 44-33.
حجت، عیسی، و همکاران. (1400). «بازآفرینی ساختار مجموعۀ صاحب‌آباد تبریز بر پایۀ مستندات تاریخی».مطالعات معماری ایران. (شماره 17) 33-5.
حناچی، پیروز، و احد ابراهیمی سردرود. (1385). «بازخوانی میدان صاحب­اباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی بر اساس متون تاریخی (از شکل­گیری تا دوره صفوی)». هنرهای زیبا معماری و شهرسازی. (شماره 25)، 44-35.
خادم­زاده، محمدحسن. (1388). محلات تاریخی شهر یزد. تهران: سبحان نور.
خوافی، فصیح احمد. (1386). مجمل فصیحی. مصحح محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
خواندمیر، غیاث­الدین. (1372). مآثرالملوک: به‌ضمیمه خاتمه خلاصه الاخبار و قانون همایونی. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: موسسه فرهنگی رسا.
دیزانی، احسان. (1392). «بازآفرینی شهر شاهی صفوی قزوین از متون و اسناد تاریخی». هویت شهر. (شماره 4)، 70-61.
دیزانی، احسان. (1393). «تبیین سیر تکامل الگوی میدان شاه در پایتخت­های صفوی ایران». هویت شهر. (شماره 17)، 86-77.
سرفراز، علی‌اکبر، و محمد یوسف کیانی. (1347). تخت سلیمان. تهران: موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
سلطان‌زاده، حسین. (1392). فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
سمرقندی، ابوطاهر. (1367). قندیه و سمریه، دو رساله در تاریخ مزارات و جغرافیای سمرقند. تصحیح ایرج افشار. تهران: موسسه فرهنگی جهانگیری.
سمرقندی، کمال­الدین. (1372). مجمع البحرین و مطلع السعدین. ج2. مصحح عبدالحسین نوایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سمرقندی، محمد بدیع شریف ملیحا. (1390). مذکّر الاصحاب. مصحح محمد تقوی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد رسمی مجلس شورای اسلامی.
عمرانی، بهروز، و محمد امینیان. (1386). «گمانه­زنی در میدان صاحب­اباد و مجموعه حسن­پادشاه». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. (شماره 50)، 118-91.
عمرانی، بهروز، و محمد امینیان. (1388). «بازسازی فرضی بر اساس شواهد معماری: مجموعه حسن پادشاه؛ نمونه موردی: عمارت نصریه». میراث ملی (ویژه مجموعه گزارش‌های دومین همایش نقد مرمت). تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
عمرانی، بهروز؛ و همکاران. (1396). سیمای معماری و شهرسازی سمرقند در متون تاریخی. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
کلاویخو، روی گنزالو. (1366). سفرنامه کلاویخو. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
گرکانی‌دشته، شاهین، محمد و مرتضایی. (1400). «گونگ و سرای، بررسی مجموعه‌های سلطنتی امپراطوران مغول و ایلخانان در قرون هفتم و هشتم ه.ق». اثر. (شماره 4)، 469-450.‎
گلمبک، لیزا، و دونالد ویلبر. (1374). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت‌الله افسر و یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
گلمبک، لیزا، و همکاران. (1384). تیموریان. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
مفاخر، فرشاد، و زهرا مافی. (1394). «مقایسه سه میدان حکومتی شهر (مقایسه میدان صاحب­آباد تبریز، سبزه‌میدان قزوین و نقش­جهان اصفهان)». همایش ملی فرهنگ، کالبد و محیط در معماری و شهر اسلامی. قزوین: دانشگاه آزاد اسلامی.
میرفتاح، علی‌اصغر میرفتاح. (1370). «سلطانیه». شهرهای ایران. ج4. به‌اهتمام محمد یوسف کیانی. تهران: جهاد دانشگاهی.
نصراللهی، احمد، و لیلا قسوریان جهرمی. (1394). «تحول هسته شهر از ابواب­البر ایلخانی تا نقش­جهان». اولین کنفرانس تخصصی معماری و شهرسازی ایران. شیراز: موسسه عالی علوم و فناوری حکیم عرفی.
نژاد ابراهیمی، احد. (1387). «از صاحب­آباد تا نقش‌جهان. گردهمایی مکتب اصفهان». مجموعه مقالات معماری و شهرسازی. به اهتمام باقر آیت­الله‌زاده شیرازی. تهران: فرهنگستان هنر.
نعیما، غلامرضا. (1395). سیر تحولات معماری ایران. ج2. تهران: سروش دانش.
واعظ، اصیل­الدین عبدالله. (1386). مقصد الاقبال سلطانیه و مرصد الامال الخاقانیه. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هیلن‌براند، رابرت. (1387). «جنبه­های معماری تیموری در آسیای میانه». ترجمه داود طبایی. گلستان هنر. (شماره 14)، 82-65.
هیلن­براند، رابرت. (1393). معماری اسلامی. ترجمه باقر آیت­الله­زاده شیرازی. تهران: روزنه.
یزدی، شرف­الدین علی. (1387). ظفرنامه. ج2. تصحیح سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس.
Allen, Terry. (1983). Timurid Herat. Tubinger: Tubinger Atlas
Bianca, Stefano. (1996). Historic Cities Support Programme. Rome: The Aga Khan trust for culture.
Gangler, Anette; and et al. (2004). Bukhara the eastern dome of Islam. London: Axel menges.
Hillenbrand, Robert. (1983). “Some Observations on the Use of Space in Medieval Islamic Buildings”. Islamic A rchitecture and Urbanism. Aydin Germen (ed.), Damman: King Faisal University.
Hillenbrand, Robert. (2004). “The Timurid Achievment in Architecture”. A survey of Persian Art from prehistoric times to the present. Abbas Daneshvari (ed.). Santa Ana: Mazda publisher.
Lebedeva, T.I. (2003). “Archaeological Research on Bibi Hanim Mosques”. Archaeological Researches in Uzbekistan. (vol 4), 82-92.
Maneov, Said Bahronovich. (2015). “Formation of Architectural Ensembles and Complexes of Historic Towns of Uzbekistan”. International Journal of Scientific & Technology Research. (vol 4), 109-112.
Masson, M. E. (1968). Falling minaret, northeastern minaret of Samarkand Ulugbek Madrasah. Tashkent: Izda Television Uzbekistan.
Mukhitdinov H.Y. (2003). “Archaeological Observations for Conservation Works at The Tillai Kori Medrese”. Archaeological Researches in Uzbekistan. (vol 4), 131-138.
Pankratyev, G. A. (1890). Album of historical monuments of the city of Samarkand by the amateur photographer. Samrkand.
Paskalevna, Elena. (2012). “The Bibi khanum mosque in Samarqand: its mongol and Timurid Architecture”. Silkroad. (vol 10), 81-98.
Pugachenkova, Galina Anatolivna. (1951). “Garden and Park Art of Central Asia in the Age of Timur and Timurids”. Humanities. (vol 23), 143-168.
Pugachenkova, Galina Anatolivna; and Lazar Izrailevich Rempel (1965). History of Arts of Uzbekistan. Tashkent: Iskusstvo.
Pugachenkova, Galina Anatolivna. (1965). “Architectural Monuments of Maverannahra Era of Ulugbek”. The History of the Era of Ulugbek. G.I. Hayrapetyants and D. Kayumova (eds.). Tashkent: Institute of Oriental Studies Biruni.
Pugachenkova, Galina Anatolivna. (1976 A). Termez, Shakhrisabz, Khiva. Moscow: Publishing house Art.
Pugachenkova, Galina Anatolivna. (1976 B). Architecture of Central Asia in the XV. Tashkent: Publishing House of Literature and Art.
Rathia, SH.E. (1950). Mosque of Bibi Hanim in Samarkand Research Experience of Restoration. Moscow: State Publishing House of Architecture and Urban Planning.