منظر فرهنگی «تون/فردوس» در اواخر دوره ساسانی؟ و صدر اسلام بر اساس تفسیر بافتِ تاریخی و باستان‌شناختی آن

نوع مقاله : تاریخ شهرسازی خراسان بزرگ

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری تخصصی دوره اسلامی گروه باستان شناسی دانشگاه تهران

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تهران

4 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور

5 کارشناس ارشد باستان شناس

10.22034/jgk.2024.326114.1024

چکیده

جایگاه تون در قهستان به عنوان یک حلقه از زنجیر ارتباطی بین جنوب شرق و مرکز ایران با خراسان و اهمیت تجاری و صنعتی آن و قرار گرفتن آن در خراسان پرتنش، آنهم در بافت باستان‌شناسی و تاریخی بسیار مهم است. در این نوشتار تلاش شده تا درکی جدید از جایگاه این شهر در دوران اسلامی ‌با توجه به منابع مکتوب و شواهد لایه‌نگاری باستان‌شناسی اخیرآن ارائه گردد. پرسش دوگانه این مقاله این است که: چگونه می‌توان با توجه به بافت تاریخی متون دست اول، جایگاه تون را در دوره ساسانی؟ و اسلامی(تا ابتدای قرون میانی اسلامی) ‌درک‌کرد؟ و دوم اینکه چگونه شواهد لایه نگاری باستان‌شناسیِ تون به درک ما از این شهر در دوران اسلامی‌ کمک میکند؟ برای شناخت بافت تاریخی و باستانشناختی این شهر مطالعات تاریخی و باستانشناسی امری ضروری است. این اطلاعات درک مناسبی از جایگاه تون در دوران استقراری‌اش ارائه‌خواهد‌نمود. منظر فرهنگی تون در منابع تاریخی به صورت یک شهر حصاردار، متکی بر منابع آب کاریز/ قنات و دارای اهمیت تولیدی در بافت کشاورزی و تولید زیلو بوده است. بررسی شواهد باستان شناسانه حاصل از لایه نگاری با توجه به بافت آن‌ها، نشان دهنده‌ی ارتباطات گسترده این شهر در دوره‌های مختلف اسلامی‌ و همین طور اهمیت صنعتی آن در تولیدات حاصل از بافندگی و تولیدات دیگری همچون سفال و فلز بوده است. این مقاله از نظر رویکرد تاریخی و از نوع بنیادی و رویکرد تحلیل آن توصیفی- تطبیقی است. نتایج بدست آمده حاکی از شواهدی جدیدی از اطلاعات دوره تاریخی و اسلامی در آن است .

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Analyses on Cultural Landscape of Ferdows/Toon on Base of Its Historical and Archaeological Context in late Sassanid? and Early Islamic Centuries

نویسندگان [English]

  • Mohammad Esmaeil Esmaeili Jelodar 1
  • Arman Vafaei 2
  • Reza Heydari 3
  • Hasan Nami 4
  • Habibollah Rezaei 5
1 Associate Professor, Depart of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Iran,
2 PhD student in Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Iran,
3 Master’s Graduate of Archaeology, University of Tehran
4 Assistant Professor , Archaeology Department, Faculty of Humanities, University of Neyshabur
5 Master of Archaeology
چکیده [English]

The role of Toon in Qohestan, as a part of transportation route between southeast and central Iran with Greater Khorasan, and its industrial and commercial role in Greater Khorasan’s sense with all of its challenges, in Historical and Archaeological studies, is very important. This paper tries to understand the cultural Landscape of Toon on the base of Historical documents and Stratigraphic Archaeological Evidences. Therefore, this paper follows answering two main Questions: in the historical aspect, how the landscape of Toon is understandable in historical and Geographical documents, considering the historical context of these documents. On the other side, in the Archaeological aspect, the main question is how stratigraphic evidence can help us to understand the landscape of Toon in the Islamic era. Historical documents and Archaeological Evidence have been reviewed and interpreted based on their contexts. Results of historical and Archeological interpretations, all to gather about Cultural landscape of Toon can help us to achieve to the goal of this paper. This research’s nature fundamental and its approach is descriptive-interpretive to the historical documents and archaeological evidence. Cultural landscape of Toon along Islamic era in historical documents described as a city with Arg, which has used Qanats as the main water source and has its own importance in production of crops and Carpet. Study of Archaeological Stratigraphic Evidence shows wide interactions of Toon in different periods of Islamic era and its industrial importance in production of some artifacts such as Pottery and Metal works.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Toon
  • Historical‌ Sources
  • Cultural‌ Landscape
  • Sassanide
  • early‌ Islamic
آذری‌دمیرچی، علاءالدین. (1350). «جغرافیای تاریخی فردوس». هنر و مردم. (شماره 106)، 42-46.
ابن اثیر، عزالدین (1385)، الکامل فی التاریخ، جلد چهارم، مترجم محمدحسن روحانی، تهران، نشر اساطیر
ابن حوقل، محمد (1366)، ایران در صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر
اسمعیلی جلودار،  محمد اسماعیل، فصل اول کاوش لایه‌نگاری در ارگ قدیم تون، (بیرجند و پژوهشکده باستان­شناسی کشور، منتشرنشده، 1397)
اسمعیلی جلودار،  محمد اسماعیل، فصل دوم کاوش در شهر قدیم تون/فردوس، (بیرجند و پژوهشکده باستان­شناسی کشور، منتشرنشده، 1398)
الحازمی، محمد بن موسی (بیتا) الاماکن، ریاض، چاپ حمد جاسر (به عربی)
بی‌نا (1423 ه.ق) حدودالعالم من المشرق الی المغرب، مصحح؛ یوسف الهادی، قاهره، دارالثقافیه للنشر (به عربی)
بیهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین (1384) تاریخ بیهقی، مصحح؛ علی‌اکبر فیاض، تهران، نشر علم
جوینی، عطاملک بن محمد (1385) تاریخ جهان‌گشا، جلد سوم، تصحیح؛ محمد قزوینی، تهران، انتشارات دنیای کتاب
جیهانی، ابولقاسم بن احمد (1368) اشکال العالم، تصحیح فیروز منصوری، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی
چوبک، حمیده (1391) سفالینه‌های دوران اسلامی-شهر کهن جیرفت، مطالعات باستان‌شناسی، دوره 4 شماره 1، بهار و تابستان،83-112.
حیدری، رضا، محمداسماعیل اسمعیلی جلودار و محمود طغرایی ۱۳۷۹. تحلیل باستان‌شناختی چشم‌انداز فرهنگی شهرستان بردسکن در دوران اسلامی (از ابتدا تا قرن 13 ق)، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره ۳۰، بهار ۱۳۹۷: ۹۷-۱۱۵
خدادوست، جواد، و همکاران. (1396)، بررسی و مطالعه تحلیلی سفالینه‌های محوطه مالین؛ شهرستان باخرز (خراسان رضوی)، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 13، دوره هفتم، تابستان،157-172.
دبیرسیاقی، سید محمد (1389) تون و تبس نه تون و طبس، گزارش میراث، دوره دوم، سال چهارم، فروردین و اردیبهشت،15 و 16.
زارعی، محمدابراهیم و عامریان، حمید و نیک گفتار، احمد (1395)، طبقه‌بندی گونه سفالینه‌های لعاب‌دار قرن 2 تا 4 هجری قمری کشف‌شده از شهر تاریخی بلقیس (اسفراین کهن)، مطالعات باستان‌شناسی، دوره 8، شماره 1، بهار و تابستان، 57-76.
زنگویی، مهدی (1388) قُهستان (خراسان جنوبی)، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی
ساماران، شارل (1385) روش‌های پژوهش در تاریخ، جلد سوم، گروه مترجمان، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی
عطائی، مرتضی، و همکاران. (1391)، سفال منقوش گلابه‌ای، (انواع، گستردگی، تاریخ‌گذاری)، فصلنامه نگره، شماره 23، پاییز،70-87.
سعیدپور، سعید (1396) مروری بر ظرفیت‌های تاریخی شهرستان فردوس، همایش منطقه‌ای ظرفیت‌های گردشگری و توسعه شهرستان فردوس به مناسبت هزارمین سال سفر ناصرخسرو به تون/فردوس، اسفندماه، شهرستان فردوس
شبنم زاده، محمد و طغرایی،‌محمود. 1397. کاوش پی­گردی شهر تاریخی تون در سال 1384، خاک‌برداری و پیگردی مسجد جامع تون در بهار 1385 و  مسجد سیدی در قالب فایل کامپیوتری در سی دی، (فردوس، آرشیو کامپیوتری واحد پژوهش میراث فرهنگی فردوس،1397
عنانی، بهرام (1391)، گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان فردوس، بیرجند، آرشیو اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی، منتشرنشده
عنانی، ‌بهرام،‌ فخرالدین محمدیان و خدیجه شریف کاظمی (1393)، آب­انبارهای تاریخی و کتیبه­دار فردوس در خراسان جنوبی،‌ پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 16،13-28.
فاضلی نشلی، حسن و نادره عابدی (1388) تأملی بر مفهوم مدرک باستان‌شناختی، مطالعات باستان‌شناسی، دوره 1، شماره1، بهار  و تابستان، 119-133.
فرجامی، محمد (1392)، گسترش سفال لوندو در محدوده خراسان جنوبی، همایش ملی باستان‌شناسی ایران: دستاوردها، فرصت‌ها، آسیب‌ها، دانشکده هنر دانشگاه بیرجند، اردیبهشت
فهروری، گزا (1388)، سفالگری جهان اسلام در موزه طارق رجب، ترجمه: مهناز شایسته فر، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران
قبادیانی مروزی، ناصرخسرو (1335) سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی زوار
قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358) النقض، به تصحیح میر جلال‌الدین محدث، تهران، نشر زر
کناررودی، قربانعلی (1387) عینیت و جایگاه آن در مطالعات تاریخی، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال سوم، شماره دهم، 111-121.
گروبه، ارنست (1384)، سفال اسلامی، ترجمه: فرناز حائری، نشرکارنگ، تهران
لباف خانیکی، میثم (1387)، سفال‌های ساسانی شمال شرق ایران: طبقه‌بندی، مقایسه و تحلیل بر اساس ویژگی‌های شکلی، مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 143-178.
لویس، برنارد (1362) تاریخ اسماعیلیان، مترجم؛ فریدون بدره‌ای، تهران، انتشارات طوس
محمدی فر، یعقوب و طهماسبی، الناز (1393)، طبقه‌بندی سفال ساسانی دره سیمره، مطالعه موردی: قلعه سیرم شاه،پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره7 دوره چهارم، پاییز و زمستان،133-152.
محیط طباطبایی (1367) در پیرامون تون و طبس، مشکات، شماره 20، پاییز،134-137.
مختارنیا، کاظم. (بی‌تا)«آب بلده تون (فردوس) نشانی از نبوغ بشری در استحضال و مدریت»، تهیه و تنظیم: اقدس  کرم پور، کاظم مختارنیا و سعید سعیدپور، مترجم افسانه عرفانیان (انتشارات موسسه علمی فرهنگی، مشکات)
مختارنیا، کاظم (1392) «قهستان، دروازه‌ای رو به خراسان بزرگ»، ماهنامه الکترونیکی سروستان، شماره 4 مهر 1392، 13-16.
مختارنیا، کاظم. (1393) قهستان نظری اجمالی به نقش آب و اقتصاد کشاورزی در شهر تاریخی تون (فردوس)»، ماهنامه الکترونیکی سروستان، شماره 5 خرداد 1393،14-20 (ISSN;2345-3095).
مختارنیا، کاظم و رضا رحیم نیا. (1390) «تأثیر وقف بر مدیریت سنتی آب بلده فردوس؛ راهی برای پویایی ارزش‌های معنوی و رفاه اجتماعی»،  مجموعه مقالات همایش بین‌المللی  دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، اسفند 1390  557-567 .
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر (1381) نزهه القلوب، به تصحیح و تحشیه؛ محمد دبیرسیاقی، قزوین، انتشارات حدیث امروز
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361) احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه دکتر علی‌نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران
ملاصالحی، حکمت و مصطفی ده پهلوان، 1393، تأملی بر مفهوم بافت در سپهر پژوهش‌های باستان‌شناسی، انسان‌شناسی، سال دوازدهم، شماره 21،113-140.
مهدی زاده، مهناز و جوادی، حسین (1387) فردوس، خورشیدی بر تارک کویر، مشهد، انتشارات سخن‌گستر
نهاری، مرتضی و عنانی، بهرام (1393) فردوس؛ اقلیم و معماری اسلامی، تهران، انتشارات فکر بکر
نهاری، مرتضی (1392) پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان؛ پژوهشی بر آثار معماری شهرستان فردوس، استاد راهنما: معظم خسروجردی، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشرنشده)
نیک گفتار، احمد (1391)، گزارش فصل پنجم کاوش باستان‌شناختی شهر تاریخی بلقیس اسفراین، جلد اول، کتابخانه پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشرنشده).
همتی ازندریانی, اسماعیل, خاکسار, علی و شعبانی, محمد. (1396). بررسی و تحلیل سفال‌های دوره اسلامی مجموعه معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره هفتم، شماره 13، 206-189.doi:  10.22084/NBSH.2017.6622.1275
یاحقی، محمدجعفر و بوذرجمهری، خدیجه (1374) فردوس/تون، تاریخ و جغرافیا، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی
منبع اینترنتی؛
[1] سایت پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با: عنوان زمین‌لرزه 9 و 10 شهریور 1347 دشت بیاض و فردوس به آدرس:
 http://www.iiees.ac.ir/fa/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D9%84%D8%B1%D8%B2%D9%87-9-%D9%88-10- %D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%88%D8%B1-1347-31-%D8%A7%D9%88%D8%AA-1968- %D8%AF%D8%B4%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%B6-%D9%88-%D9%81/
Anisi, Alireza. (2007), Early Islamic Architecture in IRAN (637-1059) Ph.D. Thesis the University of  Edinbugh, 2007, 367pages.
Ambraseys, N. N and CP. Meville, (1982), A History of Persian Earthquakes, Cambridge Earth Science Series, Cambridge, London, Newyork, New Rochelle, Mellborne, Sydney, Cambridge University Press
Atil, Esin, (1973), freer Gallery of Art Fiftieth Anniversary Exhibition, III. Ceramics from the World of Islam, Smithsonian Insttiution, Washington.
Barrete, John C, (2001) Agency, Duality of Structure and The Problem of the Archaeological Record, in Archaeological Theory Today, Edited by Ian Hodder, Cambridge Polity Press, PP 141-165
Dupree, Louis, (1958), Shamshir Ghar: Historic Cave Site in Kandahar Provine Afghanistan, Anthropological Paper of the American Museum of Natural History, Vol.46
Hillenbrand, Robert, (2015), Content Versus Context in Samanid Epigraphic Pottery, in: Medieval Central Asia and the Persianate World, edited: Peacock, A.C. S, Tor, D. G, I.B. TAURIS, London-NewYork.
Keall, Edwaed J, and Margurite J. Keaal, 1981, “The Qaleh-I Yazdigird Pottery, A Statistical Approach” Iran, 19: pp 33-80.
Keliss, 1987, "Cal Tarkhan Sodotlich von Rey", AMI, 20: pp 309-318.
Lane, Arthur (1958), Early Islamic Pottery, Mesopotamia, Egypt and Persia, faber and faber, London
Nord, Paul David (1989) Nature of Historical Research, In Research methods in mass Cominication, Edited by Gudio stempel and Bruce H. Westley, Englewood cliffs, NJ: Prentice Hall
Priestman, S.M.N, 2013, “Sasanian Ceramics from the Gorgan Wall
and other sites on the Gorgan plain”, In E.W. Sauer Et al, British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs Series II, Oxbow: Oxford, pp: 447-534.
Puschning, Gabrielle (2006), Ceramic of the Merv Oasis Recycling the City, Left Ciast press, California
Schiffer, M. B (1972) Archaeological Context and Systemic Context. American Anitquity Vol 37, No.2 pp156-165
Volov [Golombek], Lisa. (1966), Plaited Kufic on Samanid Epigraphic Pottery, Ars Orientalis, Vol. 6, 1966, 107­133
Bolshakov, O.G. (1958), Arabskie Nadpisi Na Polivnoy Keramike Sredney Azii IX­XII vv, Epigrafika Vostoka, vols. 12­19. 
Watson, oliver (2004), Ceramics from Islamic Lands, newyork: Thames & Hudson.
Wilkinson, C., (1973), Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period. New York: Metropolitan Museum of Art, pp. 54-89