سیر دگرگونی کالبدی خیابان تاریخی مشهد در دورۀ پهلوی اول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مستندنگاری و مطالعات معماری ایران، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 دانش آموخته دانشگاه شهید بهشتی

10.22034/jgk.2023.375628.1092

چکیده

خیابان مشهد (شامل دو پارۀ بالاخیابان و پایین‌خیابان) یکی از کهن‌ترین خیابان‌های شهری ایران است که از روزگار صفویان و در پی اقدامات شاه عباس در شهر مشهد پدید آمد. این خیابان در سال‌های پس از روزگار صفویان به مرور تغییراتی را از سر گذراند؛ اما از پی تلاش برای مدرن‌سازی شهرها و همخوان کردن آنها با نیازهای عصر جدید در دورۀ پهلوی اول بود که روند دگرگونی این خیابان شتاب بیشتری یافت و بسیاری از کیفیات تاریخی آن از دست رفت. مقالۀ حاضر تلاشی است برای بازنمایی مسیر دگرگونی کالبدی خیابان مشهد در دورۀ پهلوی اول. این تحقیق در شمار تحقیق‌های تاریخی و مهمترین منبع آن اسناد تاریخی و منابع مکتوب است؛ از این رو این تحقیق با ترکیب روش‌های توصیفی و تفسیری ذیل راهبرد تاریخی سامان یافته است. همچنین ابزار اصلی‌ در این تحقیق سندپژوهی و مطالعۀ کتابخانه‌ای است.

این تحقیق نشان می‌دهد که تحولات کالبدی خیابان مشهد در دورۀ پهلوی اول قابل تقسیم به برهه‌هایی زمانی و قلمروهایی مکانی است. در نیمۀ نخست پهلوی اول شتاب نوسازی کالبدی زیاد و گسترۀ آن وسیع، اما کمابیش به همان شیوۀ گذشته بود؛ اما در نیمۀ دوم با تثبیت صورت عمومی جداره‌های خیابان شاهد نوسازی خیابان با مصالح و روش‌های روزآمد هستیم. در برهۀ نخست برنامۀ نوسازی ثلث شرقی بالاخیابان همگام با پایین‌خیابان پیش می‌رفت؛ اما در برهۀ دوم سرعت توسعۀ ثلث شرقی و میانی بالاخیابان فزونی یافت. ثلث غربی بالاخیابان نیز که بیش‌ترین فاصله را از حرم رضوی و مرکز شهر داشت، در آخر صف تحولات کالبدی ایستاد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Khiyābān (Safavid Street) of Mashhad: Its physical Changes through the First Pahlavi Period

نویسندگان [English]

  • Mohammad Gholamali Fallah 1
  • Mohammad Sadegh Tavasoli Rajaea 2
1 Department of Iranian Architectural Studies, Faculty of Architecture and Urban Development, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Graduate Student of Iranian Architectural Studies (MSc), Shahid Beheshti University.
چکیده [English]

Mashhad Street (which includes Bālā-Khiyābān & Pā’īn-Khiyābān) is one of the oldest urban streets in Iran, and was created during the Safavid era. This street gradually changed in the years after the Safavid era; but, due to the efforts to modernize the cities and align them with the needs of the new age in the first Pahlavi period, the process of transformation of this street accelerated and many of its historical qualities were lost. This research in an attempt to represent the physical changes of “The Khiyābān” of Mashhad during the first Pahlavi period. As a historical study, this research is done by combining descriptive and interpretive methods under the strategies of historical researches, through document research and library study. This research indicates that the physical changes of Mashhad Street during the first Pahlavi period can be divided into temporal phase and spatial territories. In the first phase, physical changes happened with great pace and in a wide area, but more or less in the same way as the past; But in the second phase, after stabilization of the general appearance of the street walls, the street was renovated with modern materials and methods. In the first phase, the renovation of the eastern third of Bālā-Khiyābān went along with the Pā’īn-Khiyābān; But in the second phase, the eastern and middle third of Bālā-Khiyābān excelled in physical developments, and the western third of Bālā-Khiyābān, stood at the end of the queue of physical developments.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mashhad Street
  • Bālā-Khiyābān
  • Pā&rsquo
  • īn-Khiyābān
  • First Pahlavi Period
اخوان‌مهدوی، علی. (۱۳۹۴). «فلکۀ حضرتی مشهد؛ پیدایش و توسعه». مشکوه. (شماره ۲۰)، ۱۲۵-106.
 اسکندربیگ ترکمان. (۱۳۹۰). تاریخ عالم‌آرای عباسی. تهران: نگاه.
اکبری، امیر، و علی فرخی. (۱۳۹۰). «اهمیت بناهای تاریخی سنگ بست و تلاقی راه‌های ارتباطی جاده ابریشم در خراسان». تاریخ. (شماره ۲۲)، ۳۲-7.
بارنز، آلکس. (۱۳۶۶). سفرنامه بارنز. ترجمه حسن سلطانی‌فر. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس.
بسطامی، فاضل. (۱۳۹۳). فردوس التواریخ. مشهد: آستان قدس رضوی.
بقیعی، غلامحسین. (۱۳۷۳). مزار میر مراد (نمایی از مشهد قدیم). تهران: گوتنبرگ.
بی‌نا. (۱۳۷۹). طومار علیشاهی (سند وقف آستان قدس رضوی) مورخ ۱۱۶۰ق. مشهد: مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی.
بی‌نا. (۱۳۸۰). اسنادی از انجمن‌های بلدی، تجار و اصناف (۱۳۰۰-۱۳۲۰ش). ج۱. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بینش، تقی. (۱۳۵۶). «جغرافیای محله‌های مشهد». جستارهای ادبی. (شماره ۵۱)، ۵۷۴-۶۰۰.
پارسایی، محمدمهدی. (۱۳۹۳). مشهد قدیم به روایت تصویر. مشهد: بوی شهر بهشت.
پسندیده، محمود. (۱۳۸۵). حوزه علمیه خراسان. ج۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ترابی، نسرین. (۱۳۸۳). عکاس‌خانه ایام گزیده‌ای از تاریخ عکاسی خراسان. ترجمه هاشم جوادزاده‎. تهران: کلهر.
تسبیحی، محمدحسین. (۱۳۵۳). از خوانسار تا خراسان. پاکستان: بی‌نا.
تقوی‌گیلانی، محمدحسین. (۱۳۸۷). خاطرات حگمت یا مشهد قدیم. بی‌جا: بی‌نا.
جولیس. (۱۲۸۶). نقشۀ مشهد مقدس. مرکز اسناد کاخ گلستان.
حجازی، سیدحسین (۱۳۳۲). راهنمای مشهد الرضا(ع). مشهد: بی‌نا.
حسین زاده، مهدی  و همکاران. (زمستان ۱۴۰۰). «خوانش منظر خیابان، بالاخیابان و پایین‌خیابان شهر مشهد به‌مثابۀ آستانۀ تشرف به حرم رضوی(ع)». منظر. سال سیزدهم (شماره ۵۷)، ص ۶۴ – ۷۷.
حقیقت‌بین، مهدی، و همکاران. (۱۳۸۸). «بررسی تاریخی خیابان -چهارباغ- شهر مشهد در عصر صفویه؛ ۱۰۲۰-۱۰۱۶ق». پژوهش‌های تاریخی. (شماره ۴)، ۵۴-37.
خامنه‌ای، سیدعلی. (۱۳۶۵). گزارشی از سابقۀ تاریخی و اوضاع کنونی حوزۀ علمیۀ مشهد. بی‌جا: بی‌نا.
خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ. (۱۳۷۵). سفرنامه خانیکوف (گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی). ترجمه اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه. مشهد: آستان قدس رضوی.
دالمانی، هانری رنه. (۱۳۳۵). سفرنامه خراسان تا بختیاری. ترجمه محمدعلی فره‌وشی. تهران: امیرکبیر.
رضوان، محمدحسن. (۱۳۴۳). «ابنیۀ آستان قدس: ساختمان جدید بست‌های آستان قدس». نامه آستان قدس. (شماره ۱۹)، ۹۷-۱۰۲.
رضوانی، علیرضا، و مهدی آیتی. (۱۳۸۴). در جستجوی هویت شهری مشهد. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
روشنی، قدرت‌الله. (۱۳۶۸). «وقف‌نامۀ آب خیابان مشهد». فرهنگ ایران‌زمین. (شماره ۲۸)، 326-320.
رهنما، محمدرحیم. (۱۳۹۰). شناسایی و وجه‌تسمیۀ معابر، محلات و اماکن عمومی بافت قدیم شهر مشهد. مشهد: شهرداری مشهد.
ریاضی، غلامرضا. (۱۳۳۴). راهنمای مشهد. مشهد: کتابفروشی زوار.
ریچاردز، فرد. (۱۳۴۳). سفرنامه فرد ریچاردز. ترجمه میهن‌دخت صبا. تهران: ترجمه و نشر کتاب.
زنگنه قاسم‌آبادی، ابراهیم. (۱۳۹۰). مزارات مشهد بزرگ. مشهد: طنین‌قلم.
سالک، محمدتقی. (۱۳۸۶). «نگرشی بر نهادک نامۀ شاه‌عباس نخست صفوی و بازشناسی فرمانی از وی». وقف میراث جاویدان. (شماره ۵۸)، ۷۹-66.
سعیدی، عباس. (۱۳۴۴). «جغرافیای شهر مشهد». جستارهای ادبی. (شماره 3-2)، ۱۹۷-174.
سید قطبی، سید مهدی. (۱۳۹۸). اخبار خراسان در مطبوعات دورۀ قاجار. ج۲. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
سیدقطبی، سید مهدی. (۱۳۹۷). پنج سفرنامه خراسان: به قلم روزنامه‌نگاران دورۀ قاجار و پهلوی. مشهد: نسیم آفتاب.
سیدی فرخد، سید مهدی. (۱۳۹۲). نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد. مشهد: مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
سیدی، مهدی. (۱۳۷۸). تاریخ شهر مشهد (از آغاز تا مشروطه). تهران: جامی.
سیدی، مهدی. (۱۳۸۰). «خیابان و آب خیابان مشهد». فرهنگ خراسان. (شماره ۲)، ۶۵-۸۰.
سیدی، مهدی. (۱۳۹۳). «خیابان مشهد». دائرة المعارف آستان قدس رضوی. ج1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
سیدی، مهدی، و اشرف‌السادات میرکمالی. (۱۳۸۲). سیمای تاریخی-فرهنگی شهر مشهد. مشهد: آوام.
شافعی، بیژن، و همکاران. (۱۳۸۴). معماری کریم طاهرزادۀ بهزاد. ترجمه ترانه یلدا و ندا قیاسی. تهران: دید.
شریعتی، علی. (۱۳۶۳). راهنمای خراسان. بی‌جا: الفبا.
شمس‌المحدثین خراسانی، محمد. (۱۳۹۰ق). یادگار طوس. مشهد: بی‌نا.
شوشتری، محمدعلی. (۱۳۷۹). خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی. ویراسته غلامحسین میرزا صالح. تهران: کویر.
صدرالمتألهین لاهیجانی، محمد ‌بن‌ محمدعلی. (۱۳۸۶). تاریخ و جغرافیای شهر مشهد. ویراسته محمدرضا قصابیان. مشهد: انصار.
صنیع‌الدوله، محمد‌حسن‌. (۱۳۰۱ق). مطلع الشمس. ج۲. بی‌جا: بی‌نا.
طالبیان، محمد، و غلامرضا آذری‌خاکستر. (۱۳۹۳). «بست‌های حرم». دائرة المعارف آستان قدس رضوی. ج1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
عبدالکریم. (۱۳۲۲). در رکاب نادرشاه یا سفرنامه عبدالکریم. ویراسته محمود هدایت. تهران: سپهر.
عزتیان‌سرابی، رویا. (۱۳۹۷). «تبیین معیارهای کالبدی مسیر گردشگری-فرهنگی بناهای تاریخی محلۀ پایین‌خیابان مشهد». پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. مشهد: موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری.
عطاردی، عزیزالله. (۱۳۸۱). فرهنگ خراسان-بخش طوس. تهران: عطارد.
عفیفی، وحیده  و همکاران. (تابستان ۱۳۹۷). «بررسی تزیینات جداره‌های ارزشمند تاریخی با هدف الگویابی برای تدوام تزیینات معماری ایرانی-اسلامی در بدنه‌های شهری (مطالعات موردی راستۀ بالاخیابان مشهد)». نقش جهان. سال هشتم (شماره ۲)، 121-112.
فریزر، جیمز بیلی. (۱۳۶۴). سفرنامۀ فریزر معروف به سفر زمستانی. ترجمه منوچهر امیری. تهران: توس.
فن‌نیدرمایر، اسکار. (۱۳۶۳). زیر آفتاب سوزان ایران. ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: تاریخ ایران.
قاجار قوانلو، زین‌العابدین. (۱۳۸۲). نفوس ارض اقدس (مردم مشهد قدیم). ویراسته مهدی سیدی. مشهد: مهبان.
قاجار، ناصرالدین‌شاه. (۱۳۹۴). سفرنامۀ ناصرالدین‌شاه به خراسان سفر دوم. تهران: خانه تاریخ و تصویر ابریشمی.
قاجار، ناصرالدین‌شاه. (۱۳۹۶). روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه (از ربیع‌الاول ۱۲۸۳ تا جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ ق.) به انضمام شرح کامل سفرنامۀ اول خراسان. ویراسته مجید عبدامین. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار.
قاضی، عبدالرحیم. (۱۳۸۷). «نظام‌الملک ثانی امیر علیشیرنوایی». تاریخ‌پژوهی. (شماره 37-۳۶)، ۷۲-59.
قصابیان، محمدرضا. (۱۳۷۷). تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز افشاریه. مشهد: انصار.
کرزن، جرج. ن. (۱۳۷۳). ایران و قضیه ایران. ج۱. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: علمی و فرهنگی.
کیانی، فاطمه. (۱۳۹۰). «درآمدی بر هنر کاشی‌کاری ایران». کتاب ماه هنر. (شماره ۱۵۳)، ۱۱۸-۱۲۵.
کیانی، مصطفی. (۱۳۹۳). معماری دورۀ پهلوی اول: دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دورۀ بیست‌سالۀ معاصر ایران ۱۲۹۹-۱۳۲۰. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
گرگانی‌دشته، و همکاران. (۱۴۰۰). «شاخصه‌های جفت‌سازی ابنیه در محور خیابان هرات (بررسی تطبیقی نمونه‌های جفت‌سازی در خیابان هرات و مجموعه‌های معماری ماوراءالنهر در دورۀ تیموری)». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. (شماره 28)، ۲۱۷-197.
لطیفی، غلامرضا  و همکاران. (زمستان ۱۳۹۱). «بررسی انگاره‌های نوگرایی شهری و نمودهای آن در شهر مشهد در دوره پهلوی اول». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره ۹)، 51-41.
ماهوان، احمد. (۱۳۸۳). تاریخ مشهد الرضا. مشهد: دفتر جغرافیایی و ماهوان.
ماهوان، احمد. (۱۳۸۵). بازار در فرهنگ و ادب ایران‌زمین. مشهد: ماهوان.
ماهوان، احمد. (۱۳۹۲). مشهد قدیم در نگاه تصاویر. مشهد: دفتر جغرافیایی و ماهوان.
مدرس‌رضوی، محمدتقی، و همکاران. (۱۳۸۶). مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور. ویراسته سیدمهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم.
مسعودی، عباس. (۱۳۹۶). سه روز در مشهد، ۱۳۱۱ خورشیدی: یادداشت‌های سفر عباس مسعودی. ویراسته سیدمهدی سید قطبی. مشهد: نسیم آفتاب.
مک‌گرگر، سی. ام. (۱۳۶۶). شرح سفری به ایالت خراسان. ج۱. ترجمه مجید مهدی‌زاده. مشهد: آستان قدس رضوی.
منجم، جلال‌الدین. (۱۳۶۶). تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال. ویراسته سیف‌الله وحیدنیا. بی‌جا: وحید.
مولوی، عبدالحمید. (۱۳۴۴). «مدرسۀ قدیمه دینیه نواب (معرفی ابنیه تاریخی خراسان)». نامه آستان قدس. (شماره 23-22)، ۲۱۳-204.
مهریار، محمد، و همکاران. (۱۳۷۸). اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورۀ قاجار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
مؤتمن، علی. (۱۳۴۸). راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی.
نجاتی، ضیا بخش، کلالی، دانشجو، غفاری. (۱۳۳۳). نقشۀ راهنمای شهر مشهد. مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
نجیب کازرکار  و همکاران. (۱۳۹۳). «سیر دگرگونی ویژگی های کالبدی معماری و شهرسازی بافت قدیم مشهد در دوران تیموری و صفوی». فقه و تاریخ تمدن. (شماره ۱)، ۱۱۴-87.
نجیب کازرکار، نسرین، و همکاران. (۱۳۹۴). «آسیب‌شناسی مداخله‌های کالبدی صورت گرفته در بافت قدیم مشهد». فقه و تاریخ تمدن. (شماره ۲)،
 45-11.
نعمتی، بهزاد، و مهدی حسامی. (۱۳۹۵). گزیدۀ عکس‌های تاریخی حرم مطهر امام رضا(ع) و مشهد. مشهد: آستان قدس رضوی.
قوانلو و شیبانی. (۱۳۲۵). نقشۀ شهر مشهد. American Geographical Society Library Digital Map Collection. https://collections.lib.uwm.edu/digital/collection/agdm/id/2136 تاریخ دسترسی 2022/11/14
Adamec, L. W. (1981). Historical gazetteer of Iran. (Vol. 2). Akademische Druck velagsanstalt.
Fraser, J. B. (1825). Narrative of a journey into Khorasān, in the years 1821 and 1822. London: Longman.
Hans-Hermann Graf von Schweinitz. (1910). Orientalische Wanderungen: In Turkestan Und Im Nordöstlichen Persien. Berlin: Dietrich Reimer (Ernst Vohsen).
Lockhart, L. (1960). Persian cities. London: Luzac & co.
Moore, B. B. (1915). From Moscow to Persian Gulf. (1st ed.). New York: G. P. Putnam’s sons.
Sauer, G. S. (1937). Meschhed eine stadt baut am vaterland Iran. Leipzig: Ernst Staneck.
Skrine, C. P. (1962). World war in iran. No Place: Constable.
Yate, A. C. (1887). England and Russia face to face in Asia. Edinburgh and London: W. Blackwood and sons.
E.R., M.S., G.G. (1953). Plan of Mashhad. United States Operations Mission to Iran. Engineering and Construction Division. https://collections.lib.uwm.edu/digital/collection/agdm/id/2137 تاریخ دسترسی 2022/11/14
اسناد
ساکما (سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران)
 ۱۳۲۳۲۴/۲۹۳، ۱۳۹۷۶/۳۱۰، ۲۸۱۵۹/۲۹۳، ۲۹۲۴۰/۲۹۳، ۲۹۳۵۹/۲۹۳، ۲۹۴۷۱/۲۹۳، ۲۹۵۸۱/۲۹۳، ۲۹۶۱۷/۲۹۳، ۲۹۹۸۸/۲۹۳، ۶۸۷۰/۱/۹۹۹
ساکماق (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)
۱۷۵، ۱۸۷، ۶۲۱،  ۱۸۷۰، ۴۵۴۲، ۴۵۴۳، ۴۵۵۹، ۵۱۷۵، ۶۱۵۳، ۷۹۱۵، ۱۱۱۸۳، ۱۱۱۸۴، ۱۲۰۰۱، ۱۲۲۹۱، ۱۳۲۰۷، ۱۹۲۲۱، ۲۴۳۸۶، ۲۴۴۶۱، ۲۴۴۶۴، ۲۴۴۸۷، ۲۴۸۳۹، ۲۴۸۴۱، ۲۶۰۲۸، ۲۶۰۳۷، ۲۶۱۱۳، ۲۶۱۱۷، ۲۹۸۴۹، ۲۶۱۷۱، ۲۶۸۶۶، ۲۶۸۶۷، ۲۷۴۷۱، ۳۱۰۴۶، ۳۱۱۷۶، ۳۴۲۰۰، ۱۰۰۱۲۲، ۱۰۰۲۰۳، ۱۰۰۲۳۵، ۱۰۱۴۶۵، ۱۰۱۹۴۰، ۱۰۴۱۳۰، ۱۰۵۰۰۰، ۱۰۶۴۸۹، ۱۱۱۸۸۴، ۱۱۸۱۳۰، ۱۳۸۰۸۳، ۱۳۸۲۷۵، ۱۵۰۲۹۵، ۱۵۶۲۶۸، ۲۲۶۵۹، ۲۳۰۱۶، ۴۰۱۹۹، ۶۳۱۱۸، ۶۳۱۳۱، ۶۳۳۳۸، ۶۳۵۴۲، ۶۴۸۱۵، ۶۵۰۳۲، ۶۵۳۸۰، ۶۵۴۰۱، ۶۵۷۱۱، ۶۵۷۳۰، ۶۵۷۶۹، ۶۵۹۴۴، ۶۵۹۷۵، ۶۶۵۷۵، ۶۶۶۴۹، ۶۶۶۵۸، ۶۶۶۵۹، ۶۶۹۲۹، ۶۷۰۹۷، ۶۷۱۲۱، ۶۷۱۵۴، ۶۷۱۶۲، ۶۷۳۹۱، ۶۸۵۳۳، ۷۹۴۸۴، ۷۹۴۹۱، ۷۹۵۰۱، ۸۰۱۴۴، ۸۰۴۰۳، ۸۰۴۰۷، ۸۰۴۱۱، ۸۸۰۹۹، ۹۰۲۵۸، ۹۵۵۸۶، ۹۵۸۱۹، ۹۵۸۵۶، ۹۵۸۷۴، ۹۵۸۷۶، ۹۶۰۷۴، ۹۶۸۴۴، ۹۷۸۲۴، ۹۹۵۴۸، مصاحبه ن۱۶، غ۲۹، ب۱۳
میراث فرهنگی مشهد (آرشیو ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مشهد)
 ۲۹۱۸، ۱۳۳۶۷، ۱۳۸۷۴
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران
عکس ۹۹، ۴۶۸۱
مرکز اسناد کاخ گلستان
 ۱۵-۳۰۴
نشریات
آزادی. (1307). شماره 41-40.
آزادی. (۱۳۰۸). ۲۱۴، (۷ اسفند ۱۳۰۸).
آزادی. (۱۳۰۹). شماره ۹.
آزادی. (۱۳۱۲). شماره ۸۱۰.
آزادی. (۱۳۱۳). شماره ۸۵۸، ۸۳۴.
۱۶۸۶، ۱۶۷۸، ۱۶۷۶، ۱۶۷۰، ۱۶۵۸
آزادی. (۱۳۱۸). شماره ۱۶۸۶، ۱۶۷۸، ۱۶۷۶، ۱۶۷۰، ۱۶۵۸.
آزادی. (۱۳۱۹). شماره ۱۷۱۴، ۱۷۴۰، ۱۷۴۳، ۱۷۴۷، ۱۷۱۱.
خورشید. (1325). شماره ۱۶.
شهامت. (۱۳۱۴). شماره 8، 3-1.
شهامت. (۱۳۰۷). شماره ۱۳.
شهامت. (۱۳۱۴). شماره ۱۴.
شهامت. (۱۳۰۸). شماره ۱۷.
شهامت. (۱۳۱۸). شماره ۱۸.
شهامت. (۱۳۱۵). شماره 85، ۸۱، ۶۸، ۲۳.
شهامت. (۱۳۱۸). شماره ۱۱۰.
شهامت. (۱۳۱۷). شماره ۱۲۳.
شهامت. (۱۳۱۶). شماره ۱۷۰.
شهامت. (۱۳۱۷). شماره ۱۷۳.
شهامت. (۱۳۱۶). شماره 247-۲۴۶، ۲۲۶، ۲۲۵، ۲۱۵، ۱۸۲
آفتاب شرق. (۱۳۰۸). شماره ۲۷۶.
آفتاب شرق. (۱۳۱۷). شماره ۱۷۳.
آفتاب شرق. (۱۳۰۷). شماره ۲۰۹.
آفتاب شرق. (۱۳۰۸). شماره 267، ۲۶۵.
آفتاب شرق. (۱۳۱۴). شماره ۲۹۶، ۲۹۰، ۲۸۸.
آفتاب شرق. (۱۳۱۵). شماره 520، ۴۵۷.
آفتاب شرق. (۱۳۱۶). شماره ۸۳۲، ۷۷۱، ۷۹۲، ۷۶۷، ۷۰۲-۷۱۵.
آفتاب شرق. (۱۳۱۷). شماره ۱۱۵۲، ۹۸۴، ۹۸۰، ۹۷۶، ۹۵۹، ۹۴۷، ۹۴۵، ۹۲۷-۹۲۸، ۹۱۳-۹۱۴.
آفتاب شرق. (۱۳۱۸). شماره ۱۳۳۹ ۱۲۷۲، ۱۲۴۷-۱۲۸۰.
طوس. (۱۳۱۴). شماره ۱۶۴، ۱۲۷، ۱۲۲، ۱۱۷، ۱۰۷، ۸۹، ۸۷.
طوس. (۱۳۱۵). شماره ۱۹۴.
بهار. (۱۳۰۸). شماره 650، ۶۴۱.
بهار. (۱۳۰9). شماره۷۵۷، ۷۷۱، ۷۷۴، ۷۱۵.
بهار. (1313). شماره ۱۸۷۲، ۱۸۵۰، ۱۸۰۱، ۱۶۵۴.
بلد امین. (1329). شماره ۱۲.
آشفته. (1308). شماره ۱۲.