تبیین برخورد با زمینه در آثار شاخص معماری بافت مرکزی مشهد در دوره پهلوی دوم (نمونه ‎های موردی: بازار رضا(ع)، ایستگاه راه آهن مشهد، آرامگاه نادرشاه)

نوع مقاله : تاریخ معماری خراسان بزرگ

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده معماری، دانشگاه غیرانتفاعی خیام، مشهد، ایران

2 استادیار، گروه معمای،واحد مشهد،دانشگاه آزاد اسلامی،مشهد ،ایران

چکیده

بافت سنتی شهر میراث دار ارزشها، تاریخ و فرهنگ گذشتگان است که در قالب کالبد شهری به نمایش گذاشته می‎ شود. تحولات ناشی از طرح های نوسازی در بافت‎ سنتی شهرها موجب گسست بین معماری معاصر با گذشته شده ‎است؛ از این رو در زمینه‎ های ارزشمندی که در سال‎های اخیر دچار تغییرات کالبدی شده ‎اند می ‎توان با تحلیل چگونگی برخورد آثار شاخص معماری گذشته با زمینه‎ به راهکارهایی متناسب با ارزش‎های تاریخی، فرهنگی و کالبدی دست یافت. ضرورت این پژوهش، از یک سو متوجه اهمیت زمینه بافت مرکزی شهر مشهد می‎ باشد که در خلال طرح‎های نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر هویت خود را از دست ‎داده‎ است و از سوی دیگر معطوف به ابعاد پنهان معماری آثار شاخص دوره پهلوی دوم بافت مرکزی شهر مشهد در ارتباط با زمینه است؛ بنابراین هدف اصلی این پژوهش، تبیین برخورد با زمینه در آثار شاخص معماری دوره پهلوی دوم و ارائه راهکارهایی جهت تداوم هویت معماری زمینه مذکور می‎ باشد. پژوهش حاضر دارای رویکرد کیفی و مطالعه بر روی نمونه‎ های موردی است که از روش توصیفی- تحلیلی برای دسته ‎بندی مؤلفه‎ های مبانی نظری و از روش مقایسه تطبیقی جهت بررسی نمونه‎ های موردی استفاده‎ شده‎ است. یافته‌ها نشان می‎ دهد که در بین نمونه‎ های موردی، بازار رضا بیشترین میزان زمینه‎ گرایی را دارد و مقبره نادرشاه و ایستگاه راه‎ آهن بیشترین میزان منطقه‎ گرایی را دارند و در هر سه بنا گرایش به منطقه‎ گرایی در حوزه مصالح و معماری بومی منطقه وجود دارد؛ همچنین توجه به زمینه بصری مهمترین عاملی است که در آثار مذکور رعایت شده ‎است. در نهایت راهکارهایی جهت تداوم معماری زمینه ارائه می‎ شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explaining the treatment of context in the works of the architectural index of the central texture of Mashhad in the second Pahlavi period; Case examples: Reza Bazaar, Mashhad Railway Station, Nader Shah Tomb

نویسندگان [English]

  • Maedeh Alimirzaei 1
  • khosro sahaf 2
1 Master's degree, Department of Architecture, Faculty of Architecture, Khayyam Non-Profit University, Mashhad, Iran
2 Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The traditional texture of the city is the heritage of past values, history, and culture displayed in the urban body. Renovation project development in the traditional context of cities has caused a rift between past and contemporary architecture. Thus, in valuable fields that have undergone physical changes in recent years, to achieve appropriate solutions for the context's historical, cultural, and physical values by analyzing how the past architectural significant works deal with the field. This research is necessary to realize the importance of Mashhad's central texture, which has lost its identity during the renovation projects of the texture close to the holy shrine. On the other hand, focusing on the hidden dimensions of architecture, the significant works of the second Pahlavi period, and the central texture of Mashhad is related to the context. This study aims to explain dealing with the field in the architectural significant works at the second Pahlavi period and provide solutions for continuing the architectural identity of its field. The present study has a qualitative approach and case survey samples; the descriptive-analytical and comparative comparison methods are used to classify the components of theoretical foundations and examine case samples, respectively. According to the results, the architecture of the Reza Bazaar building has the highest level of contextualism; both Nader Shah's tomb and railway station have a high level of regionalism; in all three buildings, there is a tendency towards regionalism in local materials and architecture. Also, the visual context is the most important background factor observed in the mentioned works. Finally, we proposed solutions to continue the architecture of the central context of Mashhad.

کلیدواژه‌ها [English]

  • context
  • contextualism
  • regionalism
  • the central context of Mashhad
  1. بابایی، سعید؛ و مهدی خاک‎زند. (1397). «زمینه گرایی در آثار معماران غیر ایرانی در دوره پهلوی اول (مدرسه البرز و ایرانشهر)». مطالعات معماری ایران. (شماره 14)، 189-171.
  2. باغانی, پدرام؛ و همکاران. (1400). «امکان ارزیابی زیبایی شناختی آثار معماری بر پایۀ دیدگاه نلسون گودمن، مطالعۀ موردی «موزۀ نادری» و «موزۀ بزرگ خراسان»». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 45)، 60-47.
  3. بایزیدی، قادر؛ و همکاران. (1392). «جستاری بر تبیین دیدگاه‎ های منطقه‎ گرایی و سیر تحول آن‌ها در معماری معاصر». نقشجهان. (شماره 1)، 18-7.
  4. بحریه، پروشا؛ و همکاران. (1399). «بازخوانی سیر تحول معماری در ساختار بازار تبریز با تأکید بر زمینه‎ گرایی». مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. (شماره 39)، 18-5.
  5. بذرافکن، کاوه؛ و همکاران. (1396الف). «بازشناسی نگرش به زمینه در بناهای ساخته شدة میدان مشق تهران در دوره پهلوی اول». مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. (شماره 30)، 5-14.
  6. بذرافکن، کاوه؛ و همکاران. (1396ب). «تبیین روشهای طراحی زمینه گرایی و منطقه گرایی در معماری ایران (نمونه مطالعاتی: اثرهایی شاخص با دوره های زمانی متفاوت از معماری شهر تهران)». مدیریت شهری. (شماره 48)، 238-342.
  7. برولین، برنتسی. (1980). معماری در زمینه-سازگاری ساختمانهای جدید با قدیم. ترجمه راضیه رضازاده. تهران: خاک.
  8. بهزادفر، مصطفی. (1387). هویت شهر: نگاهی به هویت شهر تهران. تهران: شهر.
  9. بی‎نام. (1356). آستان قدس رضوی دیروز و امروز. مشهد: آستان قدس رضوی.
  10.  بنتلی، ای ین، و همکاران، (1382). راهنمای طراحان. ترجمه مصطفی بهزادفر. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
  11. پوراحمد، احمد؛ و علی‎اصغر پیله ‎ور. (1383). «روند رشد و توسعۀ کلان‌شهرهای کشور مطالعه موردی: شهر مشهد». پژوهشهای جغرافیایی. (شماره 48)، 121-103.
  12. پورجعفر، محمدرضا؛ و همکاران. (1393). «سنجش اثرات همگرایی نیروهای مذهب و اقتصاد در شکل و فرم منطقه ثامن شهر مشهد در دوره معاصر». مطالعات شهری. (شماره 12)، 87-101.
  13. تولائی، نوین. (1380). «زمینه‎ گرایی در شهرسازی». هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. (شماره 10)، 34-43.
  14. ثابتی اشجعی؛ و همکاران. (1393)، «ارائه راهکارهای موردنیاز در معماری همساز با اقلیم در شهر مشهد جهت نیل به آسایش حرارتی». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 15)، 131-122.
  15. حسن‌پور، ناصر؛ و حسین سلطان‎زاده. (1395). «عوامل پس‌زمینه تحولات معماری معاصر ایران در دوران پهلوی دوم و مقایسه تطبیقی آن با ترکیه» .باغ نظر. (شماره 44)، 52-39.
  16. حسینی، هاشم. (1391). «چهارباغ مشهد تیموری در آیینه تاریخ». پژوهشهای تاریخی. (شماره 10)، 73-88.
  17. خانی‎زاد، شهریار؛ و همکاران. (1394). هوشنگ سیحون: معمار، نقاش، هنرمند. تهران: هنر معماری قرن (وابسته به موسسه فرهنگی هنری معماری قرن).
  18. خبازی، محمد. (1381). «ایستگاه راه‌آهن مشهد». معمار. (شماره 17). 70-72.
  19. خیرآبادی، مسعود. (1376). شهرهای ایران. مشهد: نیکا.
  20. دیبا، داراب؛ و همکاران. (1399). «بازخوانی رویکردهای منطقه ‎گرایی در بناهای شاخص معاصر شهر مشهد». جغرافیا و توسعه فضای شهری. (شماره 12)، 185-166.
  21. رضوانی، علیرضا. (1384). در جستجوی هویت شهری مشهد. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
  22. رکنی، نوشین؛ و همکاران. (1396). «واکاوی نظام فضایی پنهان معماری بومی مسکن مشهد بر اساس تئوری نحو فضا». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 26)، 56-40.
  23. رهنما، محمدرحیم. (1388). «شناسایی نقاط با ارزش شهری در مشهد». جغرافیا و توسعه ناحیه ای. (شماره‎ 13)، 190-159.
  24. سراج‎الدین، اسماعیل. (1376). «مقدمه ‎ای بر منطقه‎ گرای در معماری مساجد». ترجمه سعید نوری‎نشاط. هنر. (شماره 33)، 54-63.
  25.  سرمد، زهره؛ و همکاران. (1376). روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگه. 
  26. شایان، حمیدرضا؛ و همکاران. (1388). «مفاهیم طراحی در زمینه بیگانه». هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. (شماره 38)، 49-60.
  27. شاه تیموری، یلدا؛ و حامد مظاهریان. (1391). «رهنمودهای طراحی برای ساختارهای جدید در زمینه‎ تاریخی». هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. (شماره 17)، 15-1.
  28. شاهی زارع؛ و همکاران. (1399). «ارزیابی مؤلفه‎ های زمینه ‎گرایی مؤثر بر کیفیت محیط مجتمع‎ه ای مسکونی شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل)». معماری و شهرسازی پایدار. (شماره 8)، 151-172.
  29. شرکت خدمات آماری و پژوهشی طوس. (1387). بررسی اثرات اقتصادی حضور زائرین و گردشگران در مشهد مقدس. مشهد: مدیریت برنامه‎ ریزی و توسعه شهرداری 10.
  30. طلایی، مریم؛ و همکاران. (1398). «نقش تزئینات در بازیابی هویت ایرانی-اسلامی در جداره ‎های شهری مورد مطالعاتی: راسته تاریخی بالا و پایین خیابان شهر مشهد». معماری و شهرسازی آرمان‌شهر. (شماره 29)، 112-99.
  31. فرهادی بلقور؛ و  معصومه توانگر. (1401). «اثرات اجرای طرح‌های توسعه شهری در تخریب مکان‌های باارزش شهر زیارتی-گردشگری مشهد». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 46)، 84-71.
  32. قبادیان، وحید. (1395). سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: علم معمار.
  33. قبادیان، وحید. (1385). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: دفتر پژوهش‎های فرهنگی.
  34. قصابیان، محمدرضا. (1389). راهنمای جامع شهر مشهد. مشهد: آستان قدس رضوی.
  35. کامل‎نیا، حامد؛ و محمدجواد مهدوی‎ نژاد. (1392). آشنایی با معماری معاصر از شرق تا غرب: بررسی مبانی، مفاهیم ریشههای شکلگیری آن. تهران: مؤسسه علم معمار رویال.
  36. کیوانی، مهدی؛ و آنیتا رفیعی‌نیشابوری. (1396). «بررسی نقش و جایگاه بازارهای سنتی در شهرهای ایرانی-اسلامی؛ مطالعه موردی: بازار رضا مشهد». کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و شهرسازی ایران معاصر. تهران، 1-16.
  37. گروت، لیندا؛ و دیوید وانگ. (1398). روش‎های تحقیق در معماری. ترجمه علیرضا عینی‎ فر. تهران: دانشگاه تهران.
  38. گلشن، هدیه؛ مهدی محمودی کامل‎ آبادی. (1398). «ملاحظات معماری زمینه ‎گرا در خیابان چهارباغ عباسی اصفهان». مرمت و معماری ایران. (شماره 18)، 52-33.
  39. گودرزی سروش؛ و همکاران. (1395)، «بررسی شناخت عوامل زمینه گرا در کالبد خانه ها و بافت کهن سنندج با نگاهی به ویژگیهای عمارت وکیل الملک». مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. (شماره 26)، 55-69.
  40. مانیاگو لامپونیانی، ویتوریو. (1386). معماری و شهرسازی در قرن بیستم. ترجمه لادن اعتضادی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
  41. مرزبان، پرویز؛ و حبیب معروف. (1389). فرهنگ مصور هنرهای تجسمی. تهران: یادواره اسدی.
  42. معماریان، غلامحسین. (1393). سیری در مبانی نظری معماری. تهران: مؤلف.
  43. مولائی، اصغر؛ و محمدتقی پیربابایی. (1395). «طراحی شهری و منطقه ‎ای زمینه‎ گرا در مسیر سفر امام رضا(ع) به ایران». فرهنگ رضوی. (شماره 16)، 142-102.
  44. مهندسین مشاور مهرازان. (1396). برنامه راهبردی بهسازی و هدایت موزون توسعه پیرامون حرم مطهر حضرت رضا(ع). وزارت راه و شهرسازی.
  45. میرمقتدایی، مهتا. (1383). «معیارهای شناخت و ارزیابی هویت کالبدی شهرها». هنرهای زیبا. (شماره 19)، 29-38.
  46. نجیب‎کازرکار، نسرین؛ و همکاران. (1394). «آسیب‎ شناسی مداخله‎ های کالبدی صورت ‎گرفته در بافت قدیم مشهد (باتاکید بر دوره‎ های صفوی، پهلوی و معاصر (پس از انقلاب اسلامی)». فقه و تاریخ تمدن. شماره 2، 43-11.
  47. نقره‎ کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: پیام سیما.
  48. نقوی، پویان؛ و حامد مظاهریان. (1398). «تحلیل نظریات معاصر در مواجهه با زمینه در طراحی معماری». باغ نظر. (شماره 74)، 69-80.
  49. نقی‎ زاده، محمد؛ و همکاران. (1389). «ملاحظات فرهنگی در شکل‌دهی به نماهای شهری با تکیه‌بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی». هویت شهر. (شماره 7)، 61-74.
  50.  نقی ‎زاده، محمد. (1386). ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی. اصفهان: سازمان فرهنگی-تفریحی شهرداری.
  51.  نوربرگ شولتز، کریستین. (1382). روح مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری. ترجمه محمدرضا شیرازی. تهران: رخداد نو.
  52. یورماکا، کاری. (1391). مقدماتی بر روشهای طراحی معماری. ترجمه کاوه بذرافکن. تهران: دانشگاه آزاد.
  53. Capon, David Smith .(1999). Architectural Theory: Le Corbusier? Legacy: Principles of Twentieth-century. England: John Wiley and Sons.
  54. Curtis, William. (1985). Regionalism in Architecture. Singapura: Concept Media.
  55. Benn, Ernest. (1949). Cities in Evolution: An Introduction to the Town Planning Movement and to the Study of Civics. London: Ernest Benn.
  56. Heath, Kingston. (2009). Vernacular architecture and regional design. London: Routledge.
  57. Hufford, Mary. (1995). "Context". The Journal of American Folklore. (vol 108), 528-549.
  58. Jormakka, Kari. (2017). Basics design methods. In Basics Design Methods. Birkhäuser.
  59. Lefaivre, L. M., & Tzonis, A. (2007). Critical regionalism: architecture and identity in a globalized world. Prestel publishing.
  60. Özkan, Suha. (1985). "Regionalism within Modernism. Regionalism in Architecture". In Proceedings of the Regional Seminar in the series Exploring Architecture in Islamic Cultures, Aga Khan Award for Architecture, Bangladesh University of Engineering and Technology and Institute of Architects. Bangladesh, 8-16.
  61. Rapoport, Amos. (2016). Human aspects of urban form: towards a man—environment approach to urban form and design. Elsevier.
  62. Stokols, Daniel. (1978). Environmental psychology. Annual review of psychology. (vol 29), 253-295.
  63. Tzonis, Alexander. (2003). "Introducing an architecture of the present. Critical regionalism and the design of identity". Critical Regionalism: Architecture and Identity in a Changing World, 10-21.
  64. Yin, R. K. (1994). Case study research: Design and methods. Thousand Oaks, CA: Sage.
  65. Url 1: www.google.com/map. 2019-12-19
  66. Url 2: www.fa.wikipedia.org.2020-05-17