کنکاشی بر عوامل موکد بر جهت قبله در معماری مسجد گوهرشاد مشهد

نوع مقاله : تاریخ معماری خراسان بزرگ

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای معماری، گروه هنر و معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

2 استاد، گروه هنر و معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

3 استادیار، گروه هنر و معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

با توجه به نقش و اهمیت قبله به‌عنوان مهم‌ترین مسئله در معماری مساجد اسلامی،‌ بررسی این عنصر و چگونگی تأثیر آن بر معماری مساجد تاریخی می‌تواند منجر به دستیابی به راهکارهایی شود که در بازنمایی جهت قبله در معماری مساجد آینده رهنمون هنرمندان و معماران قرار گیرد. در این راستا، در پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل و عناصر تأثیرگذار بر بازنمایی و تقویت جهت قبله در مسجد گوهرشاد مشهد، نخست اطلاعات جامعی در مورد قبله و نقش آن در معماری مساجد و معماری مسجد مذکور به روش اسنادی، مرور متون کتابخانه‌ای و مطالعه میدانی جمع‌آوری شده است. در ادامه، ویژگی‌های معماری و کیفیت‌های فضایی اجزا و عناصر سازنده این مسجد با در نظر گرفتن سه عامل سلسله‌مراتب حرکتی، محورهای فضایی و هندسه متأثر از جهت قبله مورد بررسی توصیفی و تحلیلی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که معماری مسجد گوهرشاد علاوه بر شیوه‌های رایج در روزگار خود از ویژگی‌های نوآورانه متعددی نیز برخوردار بوده است، مانند ایوان قبله شاخص و باشکوه‌تر (همراه با گنبد رفیع فیروزه‌ای، گلدسته‌های ضخیم و بلند در طرفین، دهانه سر‌و‌ته باریک ایوان و تزئینات بیشتر)، مشخص‌سازی مکان محراب با بسط فضایی میان ایوان و گنبدخانه، انواع مقرنس‌ها و تزئینات و نیز استفاده از جفت‌سازی و تعادل متقارن در طراحی اجزای کالبدی و تزئینات در اطراف محورهای اصلی و فرعی بنا و غیره که ضمن ایجاد خوانایی در فضا و تسهیل جهت‌یابی قبله، نقش مؤثری در ایجاد فضایی روحانی و معنوی در مسجد دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Research on the factors emphasizing the direction of Qibla in the architecture of Goharshad Mosque in Mashhad

نویسندگان [English]

  • solmaz hamidinia 1
  • mohsen vafamehr 2
  • mehdi sahragarrd 3
  • vahid ahmadi 3
1 PhD student in Architecture, Department of Art and Architecture, Faculty of Architecture, Islamic Azad University, Mashhad, Iran
2 Professor, Department of Art and Architecture, Faculty of Architecture, Islamic Azad University, Mashhad, Iran
3 Assistant Professor, Department of Art and Architecture, Faculty of Architecture, Islamic Azad University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Considering the role and importance of qibla as the most important issue in Islamic mosques’architecture, study of this element and the way it affects the architecture of historic mosques can lead to solutions for representation of the direction of qibla in the future mosques’ architecture. In the present study, aiming to identify the factors and elements influencing the strengthening of the direction of Qibla in Goharshad Mosque in Mashhad, comprehensive information about Qibla and its role in mosque architecture and architecture of Goharshad Mosque in Mashhad collected using documentary method, reviewing library texts and field study. Then, considering three factors of kinetic hierarchy, spatial axes, and geometry affected by the direction of Qibla, architectural features and spatial qualities of components and constituent elements of this mosque studied descriptively and analytically. The results showed that the architecture of Goharshad Mosque, besides other common methods in its time, has several innovative features including: the more prominent and magnificent qibla porch (with a tall turquoise dome, thick and tall side garlands,, upside down narrow porch opening, and more decorations), specifying the location of the altar with spatial expansion between the porch and the dome, various types of decorations and the use of muqarnas and decorations Besides creating legibility in the space and facilitating the orientation of the qibla, pairing and symmetrical balance in the design of physical components and decorations around the main and secondary axes of the building, etc., have an effective role in creating a spiritual atmosphere in the mosque.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qibla
  • Architecture
  • Iranian-Islamic mosques
  • Timurid period
  • Goharshad mosque in Mashhad
  1. آذر خرداد، فرشته. هاشمی زرج آباد، حسن. زارعی، علی. (1397).  ارزیابی هندسه کاربردی در نقشه سه بنای بقعه ابوبکر تایبادی.  مطالعات باستان شناسی پارسه. دوره2. شماره4. 121-1368.
  2. اکبری، امیر. فتاحی معصوم، آمنه سادات. (1398). بازشناسی پدیداری اندیشه های عرفانی در معماری مسجد گوهرشاد مشهد. دوره15. شماره59. 417-435.
  3. امینی کیاسری، عامر. (۱۳۹۰). بنیان‌های نظری هندسه و تزیینات در معماری مسجد گوهرشاد. مشهد: آهنگ قلم.
  4. باوندیان، علیرضا. (1396). شاخص‌های ارزشی مسجد گوهرشاد مشهد از منظر حکمت انسی. دوره ی 5. شماره17. 209-230
  5. پوپ، آرتور. (۱۳۸۹). معماری ایران. ترجمه غلامحسین صدری افشار. تهران: اختران.
  6. پیرنیا، محمد کریم. (1397). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: گلجام.
  7. پیرنیا، محمد کریم و معماریان، غلامحسین. (1394). سبک‌شناسی معماری ایرانی و آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: گیسوم.
  8. حبیبی، محسن. (1390). از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران.
  9. حجت، عیسی و ملکی، مهدی. (1391). هم‌گرایی سه گونه بنیادین هندسی و پیدایش هندسه مسجد ایرانی. هنرهای زیبا. (شماره 4)، 5-16.
  10.  حیاتی، حامد. فاخری، مرضیه. کاروانی، بهاره. (1398). نقش قبله در جهت‌گیری مساجد سنتی شهر دزفول، دوره16، شماره70، 49-60.
  11. دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. جلد15. تهران: دانشگاه تهران.
  12. دونالد ویلبر، لیزا گلمبک. (1375). معماری تیموری در ایران و توران. تهران: میراث فرهنگی کشور.
  13. روزبهانی،رویا، فهیمی فر، اصغر. (1396). مطالعه‌ای بر نقش‌مایه‌های هندسی مسجد گوهرشاد.دوره ی5 .تهران. تربیت مدرس.
  14. زمرشیدی، حسین. (1388). مسجد در معماری ایران. تهران: زمان.
  15. زمرشیدی، حسین. (۱۳۹۰). مسجد بی‌نظیر جامع گوهرشاد و هنرهای قدسی معماری، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. دوره ی2 (شماره 6)، ۱۷-۳۲.
  16. صحراگرد، مهدی. (1392). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبه‌های مسجد گوهرشاد). مشهد: آستان قدس رضوی.
  17. فتاحی، شمس الله. عمرانی پور، علی. (1393).  تحلیل نقش محور قبله در سازماندهی فضایی مساجد معاصر شهر ایلام. دوره1. شماره2. 95-111.
  18. قرائتی، محسن. (1383). تفسیر نورتهران: مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن.
  19. قصابیان، محمدرضا. (1384). «مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال». میشکوۀ. (شماره 86)، 97-106.
  20. کریمی، علیرضا. (۱۳۸۹). «درآمدی بر معماری نخستین مساجد با نظر به تاریخانه دامغان». کتاب ماه هنر. (شماره ۱۴۱)، 92-99.
  21. گدار، آندره. (۱۳۷۷). هنر ایران. ترجمه بهروز حبیبی. تهران: شهید بهشتی.
  22. مسائلی، صدیقه. (۱۳۸۸). «نقشه پنهان به‌مثابه دستاورد باورهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران». هنرهای زیبا. (شماره ۳۷)، 38-27.
  23. معین، محمد. (1386). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
  24. مکارم شیرازی، ناصر؛ و همکاران. (1387). تفسیر نمونه. ج1. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  25. میر احمدی، احمد، مهدوی‌پور، حسین. (1394).  بررسی عوامل مؤکد جهت قبله در سازمان فضایی مساجد ایرانی-اسلامی، سیویلیکا، دوره3، 38-24.
  26. نقره‌کار، عبدالحمید. (۱۳۷۶). معماری مسجد از مفهوم تا کالبد. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، گذشته، حال، آینده. تهران: دانشگاه هنر.
  27. نوایی، کامبیز، حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1391). خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. تهران: سروش و دانشگاه شهید بهشتی.
  28. وحید جودی، جودی حسینی. (1396). روند تحول مساجد در ایران (نگاهی به شکل‌گیری اولین مساجد در ایران)، سیویلیکا، دوره2، 26-14
  29. ورمازرن، مارتین. (1384). آیین میترا. ترجمه بزرگ نادرزاده. تهران: چشمه.
  30. وفامهر، محسن. (1397). فناوری سازه‌های معماری سنتی ایران (گنبد سلطانیه). ج3. شیراز: نیارش.
  31. هیلن برند، رابرت. (1393). معماری اسلامی (شکل، کارکرد و معنی). ترجمه باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.