الگوشناسی هندسی و ساختار فضایی کاروانسراهای دشتی ایران(مطالعه موردی: کاروانسراهای دشتی خراسان)

نوع مقاله : تاریخ معماری خراسان بزرگ

نویسندگان

1 استادیار، گروه معماری، واحد گنبدکاووس، دانشگاه آزاد اسلامی، گنبدکاووس، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه معماری اسلامی و شهرسازی، دانشکده شهرسازی و معماری اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع)، مشهد، ایران

3 استادیار، گروه معماری، واحد دامغان، دانشگاه آزاد اسلامی، دامغان، ایران

4 دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، گنبدکاووس، ایران

چکیده

این پژوهش درصدد است کاروانسراهای برون‌شهری در فلات‌های ایران در سه دوره سلجوقی، صفوی و قاجار که از فعال‌ترین دوره‌های اسلامی در احداث این بناها هستند را از نظر هندسی و ساختار فضایی موردبررسی قرار دهد و جایگاه کاروانسراهای دشتی خراسان را در این میان بیابد. فرآیند استنتاج در این پژوهش، شامل انتخاب کاروانسراها و شاخصه‌ها، طبقه‌بندی و تحلیل آن‌ها و نتیجه‌گیری است. در این پژوهش، با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد و مدارک موجود شامل منابع اختصاصی و تواریخ عمومی، سفرنامه‌ها و پژوهش‌های تازه پیرامون کاروانسراها با بهره‌گیری از قیاس بر مبنای استدلال و با استفاده از شیوه نمونه‌گیری هدفمند (غیر احتمالی)، بیش از پنجاه نمونه را موردبررسی قرار گرفته است. پس از بررسی کاروانسراها و طبقه‌بندی آن‌ها از نظر دوره تاریخی، موقعیت جغرافیایی، هندسه و ابعاد، به مقایسه و تحلیل آن‌ها پرداخته شده است. با بررسی کاروانسراهای برون‌شهری از نظر هندسی، مشخص می‌شود که اغلب آن‌ها دارای پلان مربع یا مستطیل هستند و تعدادی از آن‌ها به دلیل ارائه راه‌حل‌هایی شکل‌های هشت‌ضلعی و یا دایره‌ای به خود گرفته‌اند. در این میان، کاروانسراهای خراسان مانند رباط شرف، رباط ماهی و رباط زعفرانیه نیز اغلب از هندسه‌های چهارضلعی و الگوهای چهار ایوانی استفاده کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که ساختار فضایی کاروانسراها نیز با عملکردهای غیرخدماتی بعضاً آمیخته ‌شده است و این موضوع در رباط‌شرف خراسان که دارای دو نمازخانه و دو صحن است، به‌وضوح مشاهده می‌شود. همچنین نتایج نشان دادند که با گذشت زمان و با توسعه راه‌ها، کاروانسراها نیز گسترده‌تر شدند و در این خصوص کاروانسرای زعفرانیه سبزوار که دارای آب‌انباری در ضلع جنوب غربی خود بوده است، نمونه‌ای بارز محسوب می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Geometric pattern and spatial structure of Iranian plain caravanserais, with emphasis on Khorasan plain caravanserais

نویسندگان [English]

  • Ali Emami 1
  • Mohsen Sarbazzadeh 2
  • Mohamadhosein Abedi 3
  • Mansorh candy 4
1 Assistant Professor, Department of Architecture, Gonbad Kavous Branch, Islamic Azad University, Gonbad Kavous, Iran
2 Graduate of the Department of Islamic Architecture and Urban Planning, Faculty of Urban Planning and Islamic Architecture, Imam Reza International University, Mashhad, Iran
3 Assistant Professor, Department of Architecture, Damghan Branch, Islamic Azad University, Damghan, Iran
4 M.Sc. Graduate, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Iran
چکیده [English]

This study investigates the suburban caravanserais on the plateaus of Iran in terms of geometry and spatial structure in the three periods of Seljuk, Safavid and Qajar, which are the most active Islamic periods in the construction of such buildings. The present study also attempts to find the position of Khorasan plain caravanserais in this area. The process in this study includes the selection of caravanserais and characteristics, their classification and analysis, and achieving a conclusion. In this research, researchers, utilizing library studies and existing documents including specific sources and general histories, travelogues and recent research on caravanserais based on argument and using purposeful sampling method (non-probable), examined more than fifty samples of caravanserais. After reviewing the caravanserais and classifying them in terms of the historical period, geographical location, geometry and dimensions, the caravanserais were compared and analyzed. Examining the suburban caravanserais geometrically, it is clear that most of them have a square or rectangular plan, and some of them have taken on octagonal or circular shapes due to the provision of solutions. Meanwhile, Khorasan caravanserais such as Robat Sharaf, Robat Mahi and Robat Zafaranieh have often used quadrilateral geometries and four-porch patterns. The results demonstrated that the spatial structure of the caravanserais is sometimes mixed with non-service functions, and this issue can be clearly viewed in Robat Sharaf Khorasan, which has two prayer halls and two courtyards. The results also showed that over time and with the development of roads, caravanserais became more spacious, and in this regard, Sabzevar Zafaranieh Caravanserai, which had a reservoir on its southwest side, is an appropriate example.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Plain Caravanserais
  • Suburban
  • Khorasan
  • Geometry
  • Spatial Structure
  1. بهشتی، محمد؛ و مهرداد قیومی بیدهندی. (1388). فرهنگ‌نامه معماری ایران در مراجع فارسی. تهران: دانشنامه تاریخ معماری ایرانشهر.
  2. پیرنیا، محمد کریم. (1389). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
  3. تاتاری، مهدی؛ و جواد نیستانی. (1393). «مطالعه عناصر معماری فضاهای ورودیک موارد بررسی؛ کاروانسراهای صفوی خراسان رضوی». پیام باستان‌شناس. (شماره 21)، 120-109.
  4. جعفری‌نژاد، سید ابوالفضل. (1385). «کاروانسراها جلوه‌ای از معماری ایرانی-اسلامی». نامه انجمن. (شماره 24)، 134-123.
  5. دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغتنامه دهخدا، ج12. تهران: دانشگاه تهران.
  6. رفیع فر، جلال‌الدین؛ و احسان لرافشار. (1382). «بررسی انسان‌شناختی کاروان‌سراهای عصر صفوی». انسان‌شناسی. (شماره 4)، 60-37.
  7. سلطان احمدی، بهمن و مریم سید حمزه. (1395). «الگو و شاخصه‌های معماری کاروانسراهای دوره سلجوقی شاهراه خراسان». اثر. (شماره 73)، 42-21.
  8. سیرو، ماکسیم. (1949). کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راه‌ها. ترجمه عیسی بهنام. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
  9. عمید، حسن. (1377). فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیرکبیر.
  10. فرشچی، حمیدرضا؛ و مهدی حاجی‌زمانی. (1398). «بررسی کاروانسراهای ایران و بناهای وابسته به آن»، معماری شناسی. (شماره 7)، 23-11.
  11. فلاح فر، سعید. (1379). فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران. تهران: کامیاب.
  12. کردی، سعید قلی. (1384). «به شهر مینیاتوری اسلامی خوش‌آمدید (پیدایش کاروانسراها و نقش آن‌ها در گرداوری و گسترش دانش بشری)». رشد معلم. (شماره 191)، 51-50.
  13. کیانی، محمد یوسف. (1374). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
  14. کیانی، محمد یوسف. (1373). معرفی مجموعه‌ای محققانه، ویژه معماری و شهرسازی ایران. تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
  15. مشکور، محمدجواد. (1347). تاریخ اجتماعی ایران در عهد باستان. تهران: دانشسرای عالی.
  16. معین، محمد. (1381). فرهنگ فارسی معین. تهران: معین.
  17. نوربخش، مسعود. (1370). با کاروان تاریخ. تهران: ایرانشهر.
  18. هیلن‌براند، رابرت. (1377). معماری اسلامی. ترجمه ایرج اعتصام. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
  19. Elisseeff, N. (1978). “Khan”. Encyclopaedia of Islam. vol IV. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Leiden: Brill.
  20. Godard, A. (1965). The Art of Iran. New York: Allen & Unwin.
  21. Sims, E. (1978). “Trade and Travel: Markets and Caravanserais”. Architecture of the Islamic World–Its History and Social Meaning. London: Thames and Hudson Ltd.