تصویرسازی انتقادی در نشریات محلی اواخر دوره قاجار (مطالعه موردی: کاشف اسرار، مشهد)

نوع مقاله : جغرافیای تاریخی خراسان بزرگ

نویسنده

دانش آموخته دکتری، مدرس مدعو، گروه هنر، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران

چکیده

با رشد رویکرد تفکر آزاد و به‌تبع آن جنبش مشروطه، جریان‌های گوناگونی در عرصه مطبوعات دوره قاجار ایجاد شد که ازجمله آن‌ها آغاز تصویرسازی انتقادی با رویکردهای سیاسی-اجتماعی بود. ازجمله مطبوعات محلی در دوره حکمرانی احمدشاه (1344-1327ق/ 1925-1909م)، کاشف ­اسرار -نخستین نشریه انتقادی مصورِ مشهد- بود. این نشریه که انتشار سال اول آن در 1321ق/ 1913ق در تهران آغاز شد، با سفر مؤسس و مدیر آن، ابوالقاسم پروردین (مؤید الشریعه گیلانی)، انتشار سال دوم آن از اواخر شوال 1332ق/ سپتامبر 1914م در مشهد ادامه یافت و همزمان با جنگ جهانی اول طی 17 شماره و به مدت شش ماه تا 7 ربیع‌الاول 1333ق/ 3 فوریه 1914م با استفاده توأمان از شیوۀ چاپ سنگی و چاپ سربی جهت تولید تصویر و متن در چاپخانه طوس، ادامه یافت. هدف این پژوهش با تکیه‌بر روش توصیفی-تحلیلی پاسخ به این پرسش است که تصویرسازی‌های نشریه کاشف­اسرارِ مشهد دارای چه مضامین، برخوردار از چه رویکرد و با چه اهدافی بوده است؟ یافته‌ها با توجه به شماره‌های موجود از سال دوم (3 الی 17) حاکی از آن است که نقطه کانونی توجه مدیر این نشریه، انتقاد از عملکرد وزیران و نمایندگان مجلس و متعاقباً نمایش نارضایتی توده جامعه از عملکرد آنان بود و در این بین، گاه اشاره به معضلاتی همچون مصرف مواد افیونی، لغو امتیاز نشریات و تبلیغ از نماینده­ای خاص به‌صورت محدود، مدنظر قرار داشت. متعاقباً، تصویرسازِ ناشناس این نشریه، وظیفه بیان این نگرش و رویکرد را در قالب گفتمانی بصری جهت درک تمامی اقشار جامعه (به‌ویژه اقشار فاقد سواد)، عهده‌دار بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Illustration in Local Publications of the Late Qajar Period (Case Study: Kashif Asrar, Mashhad)

نویسنده [English]

  • Mostafa Lal shateri
PhD Student, Invited Lecturer, Department of Art, Ferdows Institute of Higher Education, Mashhad, Iran
چکیده [English]

A large number of currents were created in the Qajar period press including the beginning of critical illustration with socio-political approaches with the growth of the free thought approach and the constitutional revolution. Kashf-al-Asrar, as the first critical illustrated publication in Mashhad, was among the local press during the reign of Ahmad Shah (1909-1925), the first version of which was published in Tehran during 1913. Upon the visit of Abolghasem Parvardin (Moayed al-Sharia Gilani), as its founder and director, the second year of publication continued in Mashhad since late September 1914 which coincided with the First World War. The second year continued for six months until the February 3, 1914 with publishing 17 issues using lithographic and lead printing methods to produce images and text in the Toos publishing house. The present descriptive and analytical study aims to assess the themes, approaches, and objectives of the illustrations in Mashhad Kashf-e-Asrar publication. Based on the findings in the available numbers from the second year (3-17), the editor of Kashf-al-Asrar sought to criticize the performance of ministers and members of parliament, display the dissatisfaction of the masses with their performance, and demonstrate the problems such as opioid use, revocation of publications, and limited representation of special agents. In addition, the publication’s anonymous illustrator was tasked with expressing this attitude and approach in the form of a visual discourse to understand all sections of society, especially the illiterate.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critical Illustration
  • Kashf-al-Asrar Publication
  • Constitutional Revolution
  • Qajar Period
  1. آدمیت، فریدون. (1340). فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: سخن.
  2. آرین­پور، فریدون. (1340). از صبا تا نیما. ج2. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
  3. آشوری، مهران. (1398). فهرست مطبوعات کاریکاتور و طنز. تهران: خانه کتاب.
  4. احترامی، منوچهر. (1384). «جلوه‌های فرهنگ مردم در کاریکاتورهای روزنامه توفیق». فرهنگ مردم. (شماره 16)، 49-26.
  5. ارفع، رضا. (1345). ایران دیروز: خاطرات پرنس ارفع (ارفع‌الدوله). تهران: بی‌نا.
  6. اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌. (1356). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
  7. افضل ­الملک، غلامحسین. (بی­تا). سفرنامه خراسان و کرمان. به اهتمام قدرت الله روشنی. تهران: توس.
  8. الهی، حسین. (1379). روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان. مشهد: دانشگاه فردوسی.
  9. امین، کامرون مایکل. (1395). «مطبوعات و دیپلماسی عمومی در ایران (از قاجار تا پهلوی)». ترجمه مصطفی لعل­ شاطری. تاریخ نو. (شماره 17)، 167-133.
  10. باقریان­ نژاد، زهار. (1371). روزنامه و روزنامه‌نگاری در ایران. تهران: مولانا.
  11. براون، ادوارد. (بی­تا). تاریخ مطبوعات و ادبیات در دورۀ مشروطیت. ج2-3. ترجمه محمد عباسی. تهران: معرفت.
  12. برزین، مسعود. (1371). شناسنامه مطبوعات ایران از 1215 تا 1357 شمسی. تهران: بهجت.
  13. بروجنی، ضرغام. (بی­تا). دولت‌های عصر مشروطیت. تهران: مجلس.
  14. بروفر، فریبا. (1380). «پیشینه کاریکاتور در مطبوعات ایران: با نگاهی به نشریه ملانصرالدین». هنر. (شماره 47)، 110-99.
  15. بزرگ­ علومی، سید مجتبی. (1385). تاریخ تحولات ادبیات معاصر فارسی. ترجمه سعید فیروزآبادی. تهران: جامی.
  16. بیات، کاوه. (1372). اسناد مطبوعات (1320-1286ش). ج2. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
  17. پروین، ناصرالدین. (1377). تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان. ج1،2. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  18. حافظی، ابراهیم. (1396). تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامه‌های خراسان. ج1. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
  19. خارابی، فاروق. (1386). «طنز در مطبوعات دوره آغازین مشروطیت». نامه فرهنگستان. (شماره 33)، 62-34.
  20. ذاکرحسین، عبدالرحیم. (1375). مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت. تهران: دانشگاه تهران.
  21. رابینو، ه.ل. (1372). روزنامه‌های ایران از آغاز تا 1329ق. ترجمه جعفر خمامی ­زاده. تهران: اطلاعات.
  22. رفیع ­ضیایی، محمد. (1382). «روزنامه‌های مصور قبل از شروع کاریکاتور در ایران». کیهان کاریکاتور. (شماره 140-139)، 43-42.
  23. رفیع ­ضیایی، محمد. (1388). «کاریکاتور و نشریات فکاهی انتقادی سنتی ایران». کیهان کاریکاتور. (شماره 212-211)، 47-44.
  24. ستاری، محمد. (1388). «بهره‌گیری از عکس و عکاسی در روزنامه‌های شرف و شرافت». هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی. (شمار 40)، 62-53.
  25. شهوازی، ستار. (1383). نام‌ها و نامه‌ها: روایتی از روزنامه‌ها روزنامه‌نگاران خراسان در دوره قاجاریه. مشهد: ایوار.
  26. صدرهاشمی، محمد. (1363). تاریخ جراید و مجلات ایران. ج1،4. اصفهان: کمال.
  27. طارمی، رجب. (1337). روزنامه­ نگاری. مشهد: ایران‌نما.
  28. عاقلی، باقر. (1369). روزشمار تاریخ ایران از مشروطیت تا انقلاب اسلامی. تهران: گفتار.
  29. عاقلی، باقر. (1371). تیمورتاش در صحنه سیاست ایران. تهران: جاویدان.
  30. فرهمند، جلال. (1381). «رکن چهارم: اسناد مطبوعات ایران (دوره قاجار)». تاریخ معاصر ایران. (شماره 23)، 462-355.
  31. قاجار، ظهیرالدوله. (1367). خاطرات و اسناد ظهیرالدوله. به­ کوشش ایرج افشار. تهران: طرین.
  32. قاسمی، سید فرید. (1379). تاریخ روزنامه‌نگاری ایران. تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  33. قاسمی، سید فرید. (1383). اولین‌های مطبوعات ایران. تهران: آبی.
  34. کریم­ زاده تبریزی، محمدعلی. (1363). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. ج1. لندن: بی­نا.
  35. کسروی، احمد. (1385). تاریخ مشروطه ایران. تهران: نگاه.
  36. کهن، گوئل. (1362). تاریخ سانسور در مطبوعات ایران. ج1،2. تهران: آگاه.
  37. متولی­ حقیقی، یوسف. (1392). تاریخ معاصر مشهد. ج1. مشهد: شورای اسلامی.
  38. محبوبی­ اردکانی، حسین. (1370). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. ج1، تهران: دانشگاه تهران.
  39. محیط طباطبایی، سید احمد. (1366). تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران. تهران: بعثت.
  40. مراقبتی، غلامحسین. (1380). نگرشی بر روزنامه‌های فکاهی ایران. تهران: دارینه.
  41. موسوی ­گرمارودی، سید علی. (1384). زندگی و شعر ادیب­ الممالک فراهانی. ج1. تهران: قدیانی.
  42. هدایتی­ خمینی، عباس. (1390). زندگی‌نامه سیاسی و اجتماعی علاءالسلطنه. تهران: طهوری.
  43. Balaghi, Shiva. (2000). “Print Culture in Late Qajar Iran”. Iranian Studies. (vol 33), 165-181.
  44. Ebrahimian, Mojtaba. (2020). “Vaqaye‘-e Ettefaqiyeh (1851–1861) andthe Education of the Iranian Nation in the Middle of the Nineteenth Century”. Iran (Journal of the British Institute of Persian Studies). (Published online), 1-13.
  45. Green, Nile. (2008). “Paper Modernity? Notes on an Iranian Industrial Tour, 1818”. Iran (Journal of the British Institute of Persian Studies). (vol 46), 277-284.
  46. Shahidi, Hossein. (2008). “Iranian Journalism and the Law in the Twentieth Century”. Iranian Studies. (vol 41), 739-754.
  47. Marzolph, Ulrich. (2001). Narrative Illustration in Persian Lithographed Books. Leyden: Brill.
  48. Nabavi, Negin. (2020). “Modernity and Its Discontents: Newspapers, Censorship,and the Press Law in Late Nineteenth and Early Twentieth Century Iran”. Iranian Studies. (Published online), 1-25.
  49. Martin, Vanessa. (1992). “Constitutional Revolution ii. Events”. Encyclopædia Iranica. vol vi. New York: Bibliotheca Persica Press.

 نشریات

  1. ادب. (1320ق). سال3، شماره4.
  2. ادب. (1320ق). سال3، شماره5.
  3. ادب. (1320ق). سال3، شماره6.
  4. ادب. (1320ق). سال3، شماره7.
  5. ادب. (1323ق). سال4، شماره160.
  6. ادب. (1323ق). سال4، شماره161.
  7. ادب. (1323ق). سال4، شماره163.
  8. ادب. (1323ق). سال4، شماره167.
  9. خورشید. (1325ق)، سال1، شماره100.
  10. کاشف­ اسرار. (1331ق). سال1، شماره4.
  11. کاشف­ اسرار. (1331ق). سال1، شماره6.
  12. کاشف­ اسرار. (1331ق). سال1، شماره7.
  13. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره3.
  14. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره4.
  15. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره5.
  16. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره6.
  17. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره7.
  18. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره8.
  19. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره9.
  20. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره10.
  21. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره11.
  22. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره12.
  23. کاشف­ اسرار. (1332ق). سال2، شماره13.
  24. کاشف­ اسرار. (1333ق). سال2، شماره14.
  25. کاشف­ اسرار. (1333ق). سال2، شماره15.
  26. کاشف­ اسرار. (1333ق). سال2، شماره16.
  27. کاشف ­اسرار. (1333ق). سال2، شماره17.
  28. کشکول. (1336). سال2، شماره6.
  29. وطن. (1325ق). سال1، شماره19.

تصاویر

  1. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. «محمدعلی علاءالسلطنه». شماره آرشیو: 1115-1ع.
  2. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. «عبدالحسین تیمورتاش». شماره آرشیو: 124051-275م.