ارزیابی نقش عوامل محیطی در شکل گیری استقرارهای اشکانی شهرستان خوسف، استان خراسان جنوبی، شرق ایران

نوع مقاله : تاریخ هنر خراسان بزرگ

نویسندگان

1 استادیار، گروه‌ تاریخ و باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، ایران

2 استاد مدعو، گروه باستان شناسی، دانشگاه هنر، دانشگاه بیرجند، ایران

3 استادیار، گروه باستان‌شناسی، دانشکده باستان‌شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

4 استادیار، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، ایران

چکیده

فعالیت انسان همواره در بستر محیط جغرافیایی انجام می شود. از یک‌سو، بستر جغرافیایی باعث تغییراتی در فرهنگ و کنش انسان و از سوی دیگر انسان با فرهنگ و فناوری خود به‌منظور انطباق و غلبه بر محدودیت های محیطی، به ایجاد تغییراتی در محیط طبیعی دست می یازد. در واقع انسان در طول زمان با افزایش شناخت محیطی خود، سعی نموده استقرارها و زیستگاه های خود را معمولاً در مکان های دایر سازد که بهره وری از یک چشم انداز را افزایش دهد. پرسش اصلی پژوهش حول ارتباط و نقش عوامل محیطی در الگوی مکان یابی استقرارهای اشکانی شهرستان خوسف در حاشیه شرقی کویر لوت است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته و برای تحلیل داده ها و الگوی پراکنش از نرم‌افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و SPSS و روش های تحلیل همبستگی و خوشه-بندی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که با توجه به فقدان منابع آب دائم در منطقه، دسترسی به منابع آب پایدار (قنات) مهم‌ترین عامل در شکل گیری استقرارهای این دوره بوده است. پس از منابع آب، درجه شیب و نوع خاک از دیگر عوامل مهم در شکل گیری محوطه های اشکانی است. همچنین در تحلیل خوشه بندی مشخص شد که دو الگو شامل یک مرکز محلی نسبتاً وسیع و تعدادی روستای کوچک در اطراف آن قابل شناسایی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Evaluation of the role of environmental factors in the formation of Parthian settlements in Khosf County, South Khorasan province, East of Iran

نویسندگان [English]

  • Hossien Sedighian 1
  • Meisam Nikzad 2
  • Mohsen Heidary 3
  • Musa Sabzi Davabi 4
1 Assistant Professor, Department of History and Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University. Iran
2 Visiting Professor, Department of Archeology, University of Art, Birjand University, Iran
3 Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Archeology, Shahid Chamran University of Ahvaz , Ahvaz,Iran.
4 Assistant Professor, Department of History and Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University. Iran
چکیده [English]

Human activity are always carried out in the context of the geographical environment. On the one hand, the geographical context causes changes in human culture and action, and on the other hand, human beings make changes in the natural environment with their culture and technology in order to adapt and overcome environmental constraints. In fact, over time, human beings, by increasing their knowledge of the environment, try to establish their settlements in the places that environmental conditions are suitable and increase the productivity of its landscape. The study of the location of ancient settlements in the natural landscape leads to the discovery of environmental potentials and the way of life systems of their inhabitants. Due to the limitations and potentials of the region's ecology, we will see different spatial types of sites in the landscape. The main question of the research is about the relationship and role of environmental factors in the location of settlements pattern of Parthian sites in Khousf County in the eastern margin of Lut desert. This research have been done by descriptiveanalytical method and for data analysis and distribution pattern, GIS and SPSS software have been used with correlation and cluster analysis methods. The results show that due to the lack of permanent water resources in the region, access to sustainable water resources (Qanat) has been the most important factor in the formation of settlements in this period. After water sources, slope and soil type are other important factors in the formation of Parthian sites. Therefore, cluster analysis showed that two patterns, including a relatively large local center and a number of small villages around it, can be identified. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • East of Iran
  • Khousf
  • Archaeological Surveys
  • Parthian
  • Settlement Patterns

مراجع

  1. رضوی، ابوالفضل. (1387). «راه‌های تجاری در عهد ایلخانان». مجله پژوهشنامه تاریخ. (شماره 11)، 71-90.
  2. زمردیان، محمدجعفر. (1374). کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
  3. صدر موسوی و همکاران. (1396). «بررسی نقش عوامل طبیعی در توزیع جغرافیایی سکونتگاه‌های روستایی». فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. (شماره 4)، 731-749.
  4. استعلاجی علیرضا، و قدیری معصوم، مجتبی. (1384). «بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه‌ها با تأکید بر تکنیک‌های کمّی (پژوهش موردی: ناحیه ویلکیج از توابع شهرستان نمین)». مجله پژوهش‌های جغرافیایی. (شماره 53)، 121-136.
  5. جوزی، زهره و مهر آفرین، رضا. (1392). «سلسله‌مراتب و ارتباط فضایی محوطه­های اشکانی دشت سیستان». مطالعات باستان‌شناسی. (شماره 2)،79-59.
  6. خسروشاهی و همکاران. (1392). «قلمرو بیابان‌های ایران با تأکید بر معیار خاک­شناسی». مجله مدیریت بیابان. (شماره 1)، 35 –
  7. دانا، محسن. (1398). «سنت­های سفالی اواخر عصر آهن و هخامنشی در شرق ایران». مجموعه مقالات همایش بین­المللی عصر آهن در غرب ایران و مناطق هم‌جوار. جلد 1. (به کوشش یوسف حسن­زاده، علی­اکبر وحدتی و زاهد کریمی). تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و موزۀ ملی.
  8. رضایی، جمال، و کیا، صادق. (1320). «گزارش نوشته­ها و پیکره­های کال جنگال». ایران کوده نشریه انجمن ایرانویج. (شماره 14)، 15-5.
  9. ریحانی تبار، عادل، (1389). «بررسی خصوصیات واکنش‌پذیری کربنات‌ها در بعضی از خاک‌های آهکی ایران». مجله تحقیقات آب و خاک ایران. (شماره 2)، 201-209.
  10. زارعی، علی و همکاران. (1391). «تاریخچه مطالعات و پژوهش­های باستان‌شناسی جنوب خراسان». مجله مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. (شماره 22 و 23)، 60-27.
  11. زعفرانلو، رقیه. (1383). گزارش گمانه­زنی و تعیین حریم تپه قلعه گیو، بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی (منتشرنشده).
  12. ساریخانی، مجید، و همکاران. (1395). «بررسی و تحلیل الگوی استقراری محوطه‌های ساسانی در دشت میان کوهی سنقر و کلیایی». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. (شماره 10)، 101-120.
  13. سالنامه آماری استان خراسان جنوبی. (1391). تهران: مرکز آمار ایران.
  14. سروش، محمد­رضا. (1387). گزارش گمانه­زنی و تعیین حریم تپه مبارزین. بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی(منتشرنشده).
  15. سعیدی، عباس. (1376). مبانی جغرافیای روستایی. تهران: انتشارات سمت.
  16. صدیقیان، حسین، و نیک­زاد میثم. (1393). گزارش بررسی و شناسایی آثار باستانی شهرستان خوسف، استان خراسان جنوبی، دو جلد، بیرجند: آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی (منتشرنشده).
  17. صدیقیان، حسین، و نیک­زاد، میثم. بی­تا. «یافته­ها و نتایج بررسی باستان‌شناسی شهرستان خوسف، استان خراسان جنوبی، حاشیه شرقی کویر لوت». در مجموعه مقالات سومین همایش بین‌المللی باستان­شناسان جوان 1396. تهران. (زیر چاپ).
  18. عزیزی، حسین، و همکاران، بی‌تا. «پروژه باستان­شناختی پیش از تاریخ شرق ایران: نخستین فصل کاوش در محوطه کله کوب آیسک، سرایان، استان خراسان جنوبی (1397)»، مطالعات باستان­شناسی (زیر چاپ).
  19. علیزاده، فاطمه و همکاران. (1393). «طبقه­بندی، گونه شناسی و مقایسه گونه شناختی سفال­های اشکانی جنوب شرق ایران». در مجموعه مقالات همایش بین­المللی باستان­شناسان جوان. (به کوشش محمدحسین عزیزی خرانقی و همکاران). تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 437-419.
  20. فاضل نیا، غریب، و همکاران. (1393). «تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی در شهرستان سیرجان». مجله برنامه‌ریزی منطقه‌ای. (شماره 16)، 109 –
  21. فرجامی، محمد. (1392). «گسترش سفال لوندو در محدوده خراسان جنوبی». در مجموعه مقالات همایش ملی باستان‌شناسی ایران: دستاوردها، فرصت­ها و آسیب­ها. (به کوشش: حسن هاشمی‌ زرج ‌آباد و سید محمدحسین قریشی). بیرجند: انتشارات دانشگاه بیرجند.
  22. لباف خانیکی، رجبعلی، و بشاش، رسول. (1373). سنگ‌نگارۀ لاخ­مزار بیرجند.تهران: معاونت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی کشور.
  23. مترجم، عباس، و سیاسر، ناهید. (1395). «بررسی تغییرات الگوهای پراکنش محوطه‌های دوره‌های مفرغ و آهن در دشت چمچمال (زاگرس مرکزی)». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. (شماره 11)، 75-90.
  24. مرادی، حسن، نیک­زاد، میثم، مرتضایی، محمد، بی تا. برهمکنش انسان با محیط‌های گرم و خشک: تأملی بر مدیریت منابع آب در منطقه گرم و خشک نیریز. مجله علمی و پژوهشی مطالعات باستان­شناسی پارسه (زیرچاپ).
  25. مورگان، جورج آرتور و همکاران (1391). آمار مقدماتی در اس پی اس اس: کاربرد و تفسیر نتایج. ترجمه کیومرث زرافشانی و خدیجه مرادی. کرمانشاه: انتشارات دانشگاه رازی.
  26. نظری، ناصر. (1384). «تأثیر پستی و بلندی و زمان در تشکیل خاک با مواد مادری آهکی تحت شرایط نیمه‌خشک منطقه رجین میانه». مجله دانش نوین کشاورزی. (شماره 2)، 31-46.
  27. هرینک، ارنی. (1376). سفال اشکانی. ترجمه حمیده چوبک. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  28. یوسفی، صاحب. (1391 ب). «گمانه­زنی به‌منظور تعیین عرصه حریم محوطه دو کوهه خوسف، خراسان جنوبی»، چکیده مقاله­های یازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
  29. Adams, R. M., (1962). Agriculture and Urban Life in Early Southwestern Iran. Science. (136): 109-22.
  30. Anabestani, A. A. (2011). the Role of Natural Factors in Stability of Rural Settlements (Case Study: Sabzevar Country). Geography and Environmental Planning. 40(4): 89-104.
  31. Binford, L. (1962). Archaeology as Anthropology. American Antiquity. 28(2): 217-225.
  32. Blanton, R. (1980). Cultural ecology reconsidered, American Antiquity. 45/1: 145-151.
  33. Conolly,J. & Lake, M.(2006). Geographical Information Systems in Archaeology. Cambridge:Cambridge University Press.
  34. Fattahi, M. (2015). OSL dating the Miam Qanat system in NE Iran. Journal of Archaeological Science. 59: 54-63
  35. Frye, R. N. (1966). the Parthian inscription of Kal-I Janggah. Anjoman Farhang Iran Bastan. 4(1): 46-51
  36. Hallier, U. W. (1973). Qal’eh Zari, ein prä-islamishes Fort in Ostpersien. AMI. (7): 189-197.
  37. Hole, H.) 1980.( Archaeological survey in Southwest Asia. Paléorient.6) 1:( 21– 44.
  38. Henning, W, B. (1953). A new Parthian inscription near Birjand Southern Khorasan. Journal of Royal Asiatic Society. (3-4):132 – 136.
  39. Livshits, V. A., 2002. Parthian joking. Manuscripta Orientalia. 8 (1): 27-35.
  40. Magee, 2005. The chronology and environmental backgrounds of Iron Age settlement in Southeastern Iran and the question of the origin of the Qanat irrigation system. Iranica Antiqua. (XL): 217-231
  41. Manuel, M., Lightfoot, D., & Fattahi, M. (2017). The sustainability of ancient water control techniques in Iran: an overview. Water History. (10): 1-18.
  42. Manuel, M., Lightfoot, D., Fattahi, M. (2018). The sustainability of ancient water control techniques in Iran: an overview. Water History. 10/1: 13–30
  43. Renfrew, C., Bahn, P. (2000), Archaeology: Theories, Methods and practice, third edition. Thames & Hudson.
  44. Robert, S.(2017). Landscape archaeology and Geography: Between observation, transfers and co-construction. Palethnologie. 9, DOI: https://doi.org/10.4000/palethnologie.341
  45. Sutton, M., Anderson, E.(2010). Introduction to Cultural Ecology. Second edition. Lanham: Altamira Press
  46. Warren, R.E., Asch, D.L. (2000). Practical applications of GIS for archaelogists: a predictive modeling toolkit. London.
  47. Willey, G. R. (1956). Prehistoric settlement patterns in the Viru Valley, Peru (Bulletin 155, Bureau of American Ethnology), Washington (DC): Smithsonian Institution.
  48. Yesner, D. (2008). Ecology in archaeology, in handbook of archaeological theories. Edited by Bentley, Alexander,.Herbert, Maschner and Chippindale, Christopher. Altamira Press. pp. 39-57.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 14 دی 1399
  • تاریخ بازنگری: 12 آبان 1400
  • تاریخ پذیرش: 10 مهر 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار